پرسش:
فضیل عیاض چه آیهای از قرآن را شنید که روی آن تأثیر گذاشت و توبه کرد؟ ماجرایش چیست؟ مگر این آیه به چه مطلبی اشاره دارد که روی او اینقدر تأثیرگذار بود؟
پاسخ:
در طول تاریخ افراد زیادی تحت تأثیر آیات قرآن قرارگرفته و مسیر زندگی خود را تغییر دادهاند. این مسئله از زمان نزول قرآن بر رسول خدا صلیالله علیه و آله آغاز شد. برای مثال مرد عربى خدمت پیامبر صلیالله علیه و آله آمد و عرض کرد: «علِّمنى ممّا علّمک اللّه»؛ ازآنچه خدا به تو آموخته به من بیاموز.» پیامبر او را به یکى از یارانش سپرد تا آیات قرآن را به او تعلیم دهد. او سوره زلزال را به وی تعلیم داد، وقتی آیه ﴿فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّه خَیْراً یَرَه... ﴾؛ (۱) را خواند، آن مرد از جا برخاست و گفت: «همین مرا کافى است»! رسول خدا صلیالله علیه و آله فرمود: او را رها کن که او فقیه شد.(2)
توبه فضیل بن عیاض
«فضیل» که در کتب رجال، بهعنوان یکى از راویان موثق از امام صادق علیهالسلام و از زهاد معروف معرفیشده، در آغاز کار، راهزن خطرناکى بود که همه مردم از او وحشت داشتند.
روزی فضیل، دخترکى را دید و نسبت به او علاقهمند شد، این علاقه «فضیل» را وادار کرد که شبهنگام از دیوار خانه او بالا رود و تصمیم داشت به هر قیمتى شده به وصال او نائل گردد، در این هنگام بود که دریکی از خانههای اطراف، شخص بیدار دلى مشغول تلاوت قرآن بود و به این آیه رسید؛ ﴿أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُون﴾؛ آیا وقت آن نرسیده است که دلهای مؤمنان در برابر ذکر خدا و آنچه از حقّ نازل کرده است خاشع گردد؟! و مانند کسانى نباشند که درگذشته به آنها کتاب آسمانى داده شد، سپس زمانى طولانى بر آنها گذشت و قلبهایشان قساوت پیدا کرد؛ و بسیارى از آنها گناهکارند!(۳) این آیه همچون تیرى بر قلب آلوده «فضیل» نشست. یک مرتبه گفت: «یا ربّ قد آن؛ بله خداوندا وقت آن رسیده است» از دیوار بام فرود آمد و به خرابهای وارد شد که جمعى از کاروانیان آنجا بودند و براى حرکت بهسوی مقصدى با یکدیگر مشورت میکردند، میگفتند: فضیل و دارودسته او در راهند، اگر برویم راه را بر ما میبندند و ثروت ما را به غارت خواهند برد! فضیل که پشیمان شده بود، توبه کرد و دائماً در جوار «کعبه» میزیست تا همانجا در «روز عاشورا» از دنیا رفت. (4)
خشوع با یاد خدا
آیهای که فضیل را متحول کرد، میفرماید: شأن یاد خدا چنین شأنى است که هرگاه نزد مؤمن به میان آید، بیدرنگ، دنبالش خشوعى در دل مؤمن میآید. (۵) قرآن درباره افرادی که قلب مریض دارند، میفرماید: ﴿ أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآن أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها ﴾ (۶) دلشان نسبت به قرآن قفل دارد؛ یعنی اگر قلب افراد آماده آیات قرآن باشد، ﴿ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُم ﴾ (۷) وقتی نام خدا برده میشود دلشان به تبوتاب و دلهره میافتد، مگر آنکه قلب شخص دچار قساوت شده باشد. در واقع رمز تحول فضیل با شنیدن این آیه از قرآن این بود که خود را مخاطب آیه دید و قلبش با یاد خدا خاشع شد، این همان تدبر در قرآن و تذکر از آن است که انسان را به یک فرد باتقوا مبدل میسازد.
امیر مؤمنان علیهالسلام میفرماید: «متقین طوری هستند وقتى به آیهای برسند که تشویقى در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن رویآورند و جانشان به پرواز درمیآید و گمان میبرند که نعمتهای بهشت برابر دیدگانشان قرار دارد و هرگاه به آیهای میرسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن میسپارند و گویا صداى بر هم خوردن شعلههای آتش، در گوششان طنینافکن است... و از خدا آزادى خود را از آتش جهنّم میطلبند». (8)
نتیجه:
در طول تاریخ افراد زیادی تحت تأثیر آیات قرآن قرار گرفته و مسیر زندگی خود را تغییر دادهاند. این مسئله از زمان نزول قرآن بر رسول خدا صلیالله علیه و آله آغاز شد. آیهای که فضیل را متحول کرد میفرماید: شأن یاد خدا چنین است که هرگاه نزد مؤمن به میان آید، بلادرنگ دنبالش خشوعى در دل مؤمن میآید.
قرآن درباره افرادی که قلب مریض دارند، میفرماید دلشان نسبت به قرآن قفل دارد؛ یعنی اگر قلب افراد آماده آیات قرآن باشد، وقتی نام خدا برده میشود دلشان به دلهره میافتد. مگر آنکه قلب شخص دچار قساوت شده باشد.
رمز تحول افرادی مانند فضیل با شنیدن یک آیه از قرآن این است که خود را در همان لحظه، مخاطب آیه میبینند و با دیده عبرت به آیات قرآن مینگرند، این همان تدبر در قرآن و تذکر از آن است که انسان را به یک فرد باتقوا مبدل میسازد. همانگونه که درآیات و روایات، مؤمنان و متقین افرادی معرفیشدهاند که با یاد خدا دلهایشان به لرزه میافتد و با خواندن آیات بهشت و جهنم، گویا آنها را میبینند.
منابع برای مطالعه بیشتر:
صبوحی طسوجی، علی، کتاب تدبر در قرآن کریم، انتشارات تدبر در کلام وحی و سیره ائمه اطهار.
کرجی، علی، مقاله تدبر در قرآن از دیدگاه اهلبیت علیهمالسلام، فرهنگ کوثر، 1384، شماره 63.
پینوشتها:
1. سوره زلزال، آیه 7.
2. حقى بروسوى، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، بی تا، ج 10، ص 495.
3. سوره حدید، آیه 16.
4. قمی، شیخ عباس، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، نشر اسوه، بی-تا، ج 7، ص 103.
5. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، چاپ پنجم، ج 19، ص 283.
6. سوره محمد، آیه 24.
7. سوره انفال، آیه 2.
8. شریف الرضی، نهجالبلاغه، قم، نشر مشهور، خطبه ۱۹۳.