سؤال:
نقاط ضعف انسان از دیدگاه قران و حدیث چیست؟
پاسخ:
به طور اختصار به آیاتی که برخی خصوصیات انسان را معرفی و او را مورد مذمت قرار داده است، اشاره می‌شود:
ضعیف
«يُريدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعيفاً»؛ خدا مي‌خواهد (با احكام مربوط به ازدواج با كنيزان و مانند آن،) كار را بر شما سبک كند و انسان، ضعيف آفريده شده (و در برابر طوفان غرايز، مقاومت او كم است). (1)
عجول
«وَ يَدْعُ الْإِنْسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالْخَيْرِ وَ كانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً»؛ انسان (بر اثر شتاب‌زدگى)، بدیها را طلب مى‌كند آن گونه كه نيكی‌ها را مىطلبد و انسان، هميشه عجول بوده است! (2)
ناسپاس
«وَ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلاَّ إِيَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ كانَ الْإِنْسانُ كَفُوراً»؛ و هنگامى كه در دريا ناراحتى به شما برسد، جز او، تمام كسانى را كه (براى حل مشكلات خود) مى‌خوانيد، فراموش مى‌كنيد اما هنگامى كه شما را به خشكى نجات دهد، روى مى‌گردانيد و انسان، بسيار ناسپاس است! (3)
تنگ نظر
«قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِكُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّي إِذاً لَأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الْإِنْفاقِ وَ كانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً»؛ بگو: «اگر شما مالك خزائن رحمت پروردگار من بوديد. در آن صورت، (بخاطر تنگ نظرى) امساك مىكرديد، مبادا انفاق، مايه تنگدستى شما شود» و انسان تنگ نظر است! (4)
مجادله‌گر
«وَ لَقَدْ صَرَّفْنا في هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَ كانَ الْإِنْسانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلاً»؛ و در اين قرآن، از هر گونه مثلى براى مردم بيان كردهايم ولى انسان بيش از هر چيز، به مجادله مى‌پردازد! (5)
عجول
«خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُريكُمْ آياتي فَلا تَسْتَعْجِلُونِ»؛ (آرى،) انسان از عجله آفريده شده ولى عجله نكنيد بزودى آياتم را به شما نشان خواهم داد! (6)
بسیار ظالم و جاهل
«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً»؛ ما امانت (تعهّد، تكليف، و ولايت الهيّه) را بر آسمان‌ها و زمين و كوهها عرضه داشتيم، آنها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسيدند امّا انسان آن را بر دوش كشيد او بسيار ظالم و جاهل بود، (چون قدر اين مقام عظيم را نشناخت و به خود ستم كرد)! (7)
طغیان‌گر
«أَ وَ لَمْ يَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصيمٌ مُبينٌ»؛ آيا انسان نمى‌داند كه ما او را از نطفه‌اى بىارزش آفريديم؟! و او (چنان صاحب قدرت و شعور و نطق شد كه) به مخاصمه آشكار (با ما) برخاست! (8)
در مشکلات، مأیوس
«لا يَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَيْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَيَؤُسٌ قَنُوطٌ»؛ انسان هرگز از تقاضاى نيكى (و نعمت) خسته نمى‌شود و هر گاه شرّ و بدى به او رسد، بسيار مأيوس و نوميد مى‌گردد! (9)
در سختی ها، ناامید
«وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ كانَ يَؤُساً»؛ هنگامى كه به انسان نعمت مىبخشيم، (از حق) روى مى‌گرداند و متكبرانه دور مىشود و هنگامى كه (كمترين) بدى به او مى‌رسد، (از همه چيز) مايوس مى‌گردد! (10)
متکبر و ناسپاس
«وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَريض»؛ و هر گاه به انسان (غافل و بىخبر) نعمت دهيم، روى مى‌گرداند و به حال تكبّر از حق دور مىشود ولى هر گاه مختصر ناراحتى به او رسد، تقاضاى فراوان و مستمرّ (براى بر طرف شدن آن) دارد! (11)
در مشکلات، ناامید و ناسپاس
«وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَيَؤُسٌ كَفُورٌ»؛ و اگر از جانب خويش، نعمتى به انسان بچشانيم، سپس آن را از او بگيريم، بسيار نوميد و ناسپاس خواهد بود! (12)
ستمگر و ناسپاس
«وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ»؛ و از هر چيزى كه از او خواستيد، به شما داد و اگر نعمت‌هاى خدا را بشماريد، هرگز آنها را شماره نتوانيد كرد! انسان، ستمگر و ناسپاس است! (13)
ناسپاس
«فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَ أَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَئهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبىِّ أَهَانَن»؛ امّا انسان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش، اكرام مى‌كند و نعمت مى‌بخشد (مغرور مىشود و) مى‌گويد: پروردگارم مرا گرامى داشته است! و امّا هنگامى كه براى امتحان، روزی‌اش را بر او تنگ مى‌گيرد (مأيوس مىشود و) مى‌گويد: «پروردگارم مرا خوار كرده است!» (14)
ناسپاس
«وَ هُوَ الَّذي أَحْياكُمْ ثُمَّ يُميتُكُمْ ثُمَّ يُحْييكُمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لَكَفُورٌ»؛ و او كسى است كه شما را زنده كرد، سپس مىميراند، بار ديگر زنده مى‌كند، امّا اين انسان بسيار ناسپاس است. (15)
ناسپاس
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنيباً إِلَيْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلَّ عَنْ سَبيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَليلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ»؛ هنگامى كه انسان را زيانى رسد، پروردگار خود را مى‌خواند و بسوى او باز مى‌گردد امّا هنگامى كه نعمتى از خود به او عطا كند، آن‌چه را به خاطر آن قبلًا خدا را مى‌خواند از ياد مى‌برد و براى خداوند همتايانى قرار مىدهد تا مردم را از راه او منحرف سازد بگو: «چند روزى از كفرت بهره گير كه از دوزخيانى!» (16)
ناسپاس
«فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتيتُهُ عَلى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ»؛ هنگامى كه انسان را زيانى رسد، ما را (براى حلّ مشكلش) مى‌خواند سپس هنگامى كه از جانب خود به او نعمتى دهيم، مى‌گويد: «اين نعمت را بخاطر كاردانى خودم به من داده‌اند» ولى اين وسيله آزمايش (آنها) است، امّا بيشترشان نمى‌دانند. (17)
ناسپاس
«وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْديهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ كَفُورٌ»؛ و هنگامى كه ما رحمتى از سوى خود به انسان بچشانيم به آن دلخوش مىشود، و اگر بلايى بخاطر اعمالى كه انجام داده‌اند به آنها رسد (به كفران مى‌پردازند)، چرا كه انسان بسيار كفران كننده است! (18)
بسیار ناسپاس
«وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسانَ لَكَفُورٌ مُبينٌ»؛ آنها براى خداوند از ميان بندگانش جزئى قرار دادند (و ملائكه را دختران خدا خواندند) انسان كفران كننده آشكارى است. (19)
حریص
«إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً»؛ به يقين انسان حريص و كم طاقت آفريده شده است. (20)
طغیان‌گر
«كَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى»؛ چنين نيست (كه شما مى‌پنداريد) به يقين انسان طغيان مى‌كند. (21)
ناسپاس
«إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ»؛ كه انسان در برابر نعمت‌هاى پروردگارش بسيار ناسپاس و بخيل است. (22)
زیان‌کار
«إِنَّ الْإِنْسانَ لَفي خُسْرٍ»؛ كه انسان‌ها همه در زيانند.(23)
مغرور بودن
«يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ»؛ اى انسان! چه چيز تو را در برابر پروردگار كريمت مغرور ساخته است؟ (24)
دوستدار مادیات
«وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ»؛ و او علاقه شديد به مال دارد. (25)
فراموش‌کار
«وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُم»؛ و هم‌چون كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنها را به «خود فراموشى» گرفتار كرد، آنها فاسقانند. (26)
گمان می‌کند کسی او را نمی‌بیند
«أَ يَحْسَبُ أَنْ لَمْ يَرَهُ أَحَدٌ»؛ آيا (انسان) گمان مى‌كند هيچ كس او را نديده (كه عمل خيرى انجام نداده) است؟! (27)
احساس بی‌نیازی
«كَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»؛ چنين نيست (كه شما مى‌پنداريد) به يقين انسان طغيان مى‌كند، از اينكه خود را بى‌نياز ببيند! (28)
خطر لغزش
«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ»؛ بدانيد زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى و تجمّل پرستى و فخرفروشى در ميان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان است. (29)
بزنگاه های انحراف
«زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ وَ الْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْث»؛ محبّت امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب‌هاى ممتاز و چهارپايان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است (تا در پرتو آن، آزمايش و تربيت شوند). (30)
نکته:
افزون بر این که همه موارد فوق، هشدار و تذکر به انسان است، خداوند خوبی و بدی را هم به انسان الهام کرده است: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»؛ سپس فجور و تقوا (شرّ و خيرش) را به او الهام كرده است. (31)
و او را به بهترین صورت آفریده است: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ»؛ كه ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم. (32)
ولی این انسان راهی دیگر می‌رود: «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ»؛ سپس او را به پايينترين مرحله بازگردانديم. (33)
و در قیامت، انسان را بر هر چه کرده آگاه می‌کنند؛ البته خودش به کرده‌اش آگاه است: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصيرَةٌ»؛ بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است. (34)
منابع:
1. نساء: 4/ 28.
2. اسراء: 17/ 11.
3. اسراء: 17/ 67.
4. اسراء: 17/ 100.
5. کهف: 18/ 54.
6. انبیاء: 21/ 37.
7. احزاب: 33/ 72.
8. یس: 36/ 77.
9. فصلت: 41/ 49.
10. اسراء: 17/ 83.
11. فصلت: 41/ 51.
12. هود: 11/ 9.
13. ابراهیم: 14/ 34.
14. فجر: 89/ 15 و 16.
15. حج: 22/ 66.
16. زمر: 39/ 8.
17. زمر: 39/ 49.
18. شوری: 42/ 48.
19. زخرف: 43/ 15.
20. معارج: 70/ 19.
21. علق: 96/ 6.
22. عادیات: 100/ 6.
23. عصر: 103/ 2.
24. انفطار: 82/ 6.
25. عادیات: 100/ 8.
26. حشر: 59/ 19.
27. بلد: 90/ 7.
28. علق: 96/ 6 و 7.
29. حدید: 57/ 20.
30. آل عمران: 3/ 14.
31. شمس: 91/ 8.
32. تین: 95/ 4.
33. تین: 95/ 5.
34. قیامة: 75/ 14.