پرسش:
شعوبیان چه کتاب‌هایی را نوشتند؟ آیا اسامی کتاب‌ها و نویسندگان آنان موجود است؟
پاسخ:
«شعوبی‌گری» یا نهضت «شعوبیه» یک حرکت قهریِ برآمده از ظلم و ستم، نژادپرستی و برتری‌جویی اعراب نسبت به غیر عرب (اعم از ایرانی و غیر ایرانی) بود که از نخستین قرون اسلامی به‌ویژه عهد اموی آغاز شد. ابن عبد‌ربه اندلسی در تعریف شعوبیه می‌گوید: «شعوبیه کسانی هستند که به مساوات مردم معتقدند». (1) بستانی نیز معتقد است شعوبیه گروهی هستند که عرب را بر عجم برتری نمیدهند. (2)
آثار شعوبیان به تفکیک نوع نهضت
الف. آثار شعوبیه ایرانی
اولین گام‌هایی که شعوبیان برای مقابله با عرب گرایی برداشتند، در قالب ادبیات و سرودن شعر بود که توسط ادیبان و شعرای ایرانی انجام شد. نام برخی از این شاعران را ذکر می‌کنیم:
1. پژوهشگران، از اسماعیل بن یسار به‌عنوان اولین فردی که به نسب ایرانی خود در مقابل نژاد عرب در عهد هشام بن عبدالملک مروانی افتخار کرده، اعراب را تحقیر نموده و نیز از پیشگامان این عرصه که منشأ و تأثیرگذار در این نهضت بوده است، یاد می‌کنند. اشعار او از حماسی‌ترین اشعار ایرانیان به زبان عربی است. وی آشکارا به ایرانی بودن افتخار می‌کرد و اعراب را تحقیر مینمود. (3)
2. ازجمله شعرای شعوبی، مهیار دیلمی است که در قرن چهارم و پنجم میزیسته و ابتدا زردشتی بود و به دست سید رضی مسلمان شد. او به اندیشه برتری‌جویی ایرانی بر عربیت افتخار کرده و در این زمینه نیز شعر سروده است. (4)
3. عبدالله بن مُقَفَّع (زنده در سال‌های ۱۰۶ تا ۱۴۲ ھ.ق) نیز از نویسندگان شعوبی ایرانی است که ترجمه «کلیله و دمنه»، «آیین‌نامه» و «خدای‌نامه» از پهلوی به عربی، از آثار او است. (5)
4. علّان بن مقصود ورّاق شعوبی (زنده در سال 218 ق) دارنده کتاب «المیدان فی المثالب» در مذمّت و ذکر بدی‌های یک‌یک قبائل عرب، از دیگر نویسندگان شعوبی ایرانی است. (6)
ب. آثار شعوبیه غیر ایرانی
1. شعوبیه نبطی
در دوره‌های بعدی، نهضت شعوبیه ایرانی در اقوام و عجم‌های غیر ایرانی نیز تأثیر گذاشته و از طریق نگارش کتاب‌های مختلف زمینه را برای آغاز جنبش‌ها و قیام‌های ضد عرب مهیا کردند. ازجمله شعوبیه غیر ایرانی می‌توان به «شعوبیه نبطی» اشاره کرد. این جنبش به دنبال احیاء و یادآوری عظمت تمدنی قوم نبطی از طریق تکیه بر مهارت در کشاورزی و فنون در مقابل صحراگردی و اقتصاد دام‌پروری اعراب بود. شاید بتوان از «ابن وحشی» به‌عنوان نماینده این نهضت یادکرد. وی در این راستا، کتابی با عنوان «الفلاحه النبطیه» با محتوای تعلیم فنون کشاورزی نگاشت که در آن کوشید تا تمدن و شهرنشینی نبطی ها را در برابر بدویت و بیابان‌گردی اعـراب بـزرگ جلـوه دهد و به رخ آنان بکشد. (7)
2. شعوبیه مولّدان
از دیگر نهضت‌های شعوبی برآمده از شعوبی‌گری ایرانی، «شعوبیه مولّدان» در اندلس است. مولدان که نومسلمانان مسیحی اسپانیایی‌تبار بودند، به‌منظور مقابله با نژادپرستی و فخرفروشی امویان در اندلس، علاوه بر اینکه شورش‌هایی را در طلیطله و اشبیلیه به راه انداختند، در همین راستا نیز دست به قلم شده و آثاری را به‌صورت مکتوب خلق کردند. احمد بن غرسیه یا گارسیا معروف به «ابن غرسیه» یکی از نامدارترین افراد این نهضت است که در کتاب خود به نام «رساله غرسیه» با نثر قوی، برتری‌جویی عرب بر عجم را با استناد به فقر مادی و فرهنگی عرب پیش از اسـلام (8) تحقیر نظام عقیدتی اعراب پیش از اسلام و برتری آموزه تثلیث مسیحی بر پرستش سنگ و چوب (9) تعلّق نداشتن ابراهیم به عرب (10) و نیز جهان‌شمول بودن دین اسلام و اختصاص نداشتن آن به عرب (11) به چالش کشید.
3. شعوبیه حبشی- سودانی
این نهضت از دیگر جنبش‌هایی است که در تقابل با برتری‌جویی و تفاخر عربی قرار داشتند؛ نمونه آثار مکتوب مرتبط با این جنبش که به معرفی شخصیت‌های سیه‌چرده و عظمت و فضائل آنان پرداخته است، کتاب «رساله فخر السودان علی البیضان» نوشته جاحظ (متوفی 255 ق) است. ازجمله افرادی که جاحظ در این کتاب، به عظمت و بزرگی و جایگاه والای آنان پرداخته است، لقمان حکیم، سعید بن جبیـر، بـلال حبـشی، مهجع، مقداد بن اسود و حتی وحشی قاتل حمزه سیدالشهدا هستند. (12)
نتیجه:
فشار و ستم و نیز تبعیض شدیدی که در دوره‌های مختلف از سوی حاکمان اموی و عباسی بر ضد غیر اعراب (اعم از ایرانی، ترک، اندلسی و حبشی و سیاه‌پوست) روا داشته شد، سبب ظهور شخصیت‌ها و جنبش‌هایی با عنوان «شعوبی» شد که وجه مشترک همه آنان مقابله با برتری‌جویی و تفاخر عرب بر عجم بود. در همین راستا، شاعران و ادیبان و دانشمندانی منتسب به این نهضت، اقدام به نگارش آثاری نمودند و با ذکر بدی‌ها و عیوب اعراب و در مقابل، یادآوری عظمت و شکوه تمدنی کهن خویش و نیز فضائل و شایستگی‌های غیر عرب، درصدد بودند تا تحقیرها و ظلم‌هایی که از سوی حاکمان نژادپرست بر آنان روا داشته شده بود را جبران کرده و زمینه‌ای را برای جنبش‌ها و تحرکات نظامی ایجاد کنند.
منابعی برای مطالعه بیشتر:
مقاله «جریان‌های شعوبی غیر ایرانی در سده‌های نخستین اسلامی»، نوشته قاسم قریب، سید جلال رجایی و جواد عباس، مجله مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، سال یازدهم، شماره چهل و دوم، زمستان، 1398.
پی‌نوشت‌ها:
1. «الشعوبیه و هم اهل التسویه». اندلسی، ابن عبدریه، العقد الفرید، مصر، بی‌نا، ۱۳۶۷، ج ۳، ص ۳۵۱.
2. «لشعوبیه فرقه لاتفضّل العرب علی العجم». بستانی، پطروس، دائره-المعارف بستانی، بیروت، بی‌نا، ۱۹۲۷، ج ۱، ص ۱۲۳۰.
3. اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1415 ق، ج 4، ص 536.
4. فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ 8، 1408 ق، ج 3، ص 98-99.
5. ابن الندیم، ابوالفرج محمد بن اسحاق، الفهرست، تصحیح محمد رمضان، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم، 1417 ق، ص 150.
6. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، تحقیق دائره‌المعارف النظامیه-الهند، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1390 ق، ج ۴، ص ۱۸۷.
7. درباره شعوبیه نبطیه و کتاب ابن وحشی در این زمینه، ر.ک به: مقاله «جریان‌های شعوبی غیر ایرانی در سده‌های نخستین اسلامی»، نوشته قاسم قریب، سید جلال رجایی و جواد عباس، مجله مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، سال یازدهم، شماره چهل و دوم، زمستان، 1398، صص 128 ـ 103.
8. ابـن غرسـیه، احمد، «رساله ابن غرسیه»، نوادر المخطوطات، تحقیق عبدالسلام هارون، الجزء الأول، القاهره: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی،1393، ج 1، 251-252.
9. همان، ص 252.
10. همان.
11. همان، ج 1، ص 253.
12. الجـاحظ، عمروبن بحر، «رسـاله فخـر الـسودان علـی البیـضان»، منـدرج در رسـائل الجاحظ، تحقیق علی أبوملحم، بیروت: دار و مکتبه الهلال، 2002 م، ج 1، ص 179- 185.