سؤال:
چند نوع قرائت مثل ترتیل و تحقیق و .... وجود دارد؟ آیا قرائتی وجود دارد که از ترتیل سریع‌تر هست؟
پاسخ:
نویسنده «حلیة القرآن» در زمینه انواع قرائات چنین می‌نویسد: «قرائت آيات قرآن، چهار مرتبه دارد: ترتيل، تحقيق، تحدير (حَدْر)، تدوير.»
تلاوت ترتيل:
ترتيل در لغت عبارت است از «نظم و ترتيب در کلام». «رَتَّلَ الْکَلام» يعنی: سخن را خوب بيان کرد ـ قواعد سخن را مراعات نمود.
ترتيل در اصطلاح قرائت عبارت است از: خواندن قرآن به طور منظم و با تأنّی و شمرده و همراه با تدبّر در معانی، به طوری که تمامی قواعد رعايت شود.
تلاوت تحقيق:
تحقيق درلغت به معنای «مبالغه در انجام چيزی بدون کمی و زيادی» و «رسيدن به حقيقت شیء» آمده است.
در قرائت قرآن، «تحقيق» عبارت است از خواندن قرآن با حداکثر آرامش و تأنّی حتی «آهسته‌تر از قرائت به ترتيل»، همراه با اشباع مدها، تحقيق همزه‌ها، اتمام حرکات، تحقيق مخارج حروف و ... که همه اينها در سايه قرائت آيات با حداقل سرعت، ميسر است.
تلاوت تحدير (حَدر):
به معنای سرعت گرفتن و از سراشيبی به پائين آمدن است که مستلزم ازدياد سرعت است.
در اصطلاح قرائت، عبارت است از خواندن قرآن با سرعت زياد همراه با رعايت احکام تجويد.
بديهی است که در اين حال احکام تجويدی با دقت و ظرافت روش پيشين، رعايت نخواهند شد اما به هر حال نبايد قواعد قرائت دچار اخلال فاحش گردد.
تلاوت تدوير:
حالتی است بين تحقيق و حدر؛ به بيان ديگر، نوعی قرائت است نه به سرعت «حدر» و نه به کُندی «تحقيق».
اکثر اهل اداء، اين روش را اختيار کرده‌اند.
با توجه به تمامی مطالب فوق، می‌توان گفت ترتيب قرائات (از کند به تند) عبارتست از: تحقيق، ترتيل، تدوير و تحدير
و اما، افضل القراءات همانا، «ترتيل» است که مجمع تمامی امتيازات قرائت است، و در قرآن نيز بدان امر شده است آنجا که می‌فرمايد:«وَ رَتِّل ِالقُرانَ تَرتيلاً» (1) يعنی: «قرآن را منظم، مرتب، با تأنی و شمرده و همراه با تدبر در معانی بخوان.»
از امام المتقين حضرت علی ابن ابی طالب (عليه‌السّلام) سؤال شد، ترتيل چيست؟ فرمود: «اَلتَّرتيلُ، اَداءُ الْحُروفِ وَ حِفْظُ الوُقوفِ».
در کتاب معروف «اَلنَّشْر»، با کمی تفاوت يعنی «اَلتَّرتيلُ، تَجْويدُ الْحُروفِ وَ حِفْظُ الْوُقوفْ» نيز آمده است. و اين فرموده مولای متّقيان، مورد اتّفاق اهل تشيع و تسنن است.
با توجه به تمامی مطالب فوق، فضل و برتری «ترتيل» بر ديگر قراءات آشکار می‌گردد.
بطور اختصار در ترتيل امتيازات ذيل جمع آمده است:
1. نه بدان سرعت است که در قواعد تجويدی خللی وارد آيد.
2. نه بدان کُندی و آهستگی است که هم چون تحقيق، آيات کمتری خوانده شود.
3. تجويد حروف و «حفظ وقوف» رعايت می‌گردد.
4. از همه مهمتر، فرصت کافی براي تدبر در معانی وجود دارد. (2)
آن‌چه در مورد نحوه قرائت مورد تأیید ائمه معصومین (عليهم السّلام) در دست می‌باشد عبارتند از:
محزون خواندن:
از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) وارد شده که فرمودند: «إن القرآن نزل بالحزن فإذا قرأتموه فابكوا...» یعنی قرآن با حزن نازل شده، پس زمانی كه آن را قرائت می‌كنید گریه كنید [و یا در حزن و اندوه باشید]. (3)
شاید هم بتوان كلمه اخیر روایت را «فأبكوا» از باب إفعال بخوانیم، یعنی در قرائت قرآن به گونه‌ای بخوانید كه دیگران را به گریه وادارید.
هم چنین در احوالات امام كاظم (عليه السّلام) آمده كه ایشان قرآن را با حزن قرائت می‌كردند: «وكان موسی ـ أی الكاظم (عليه السّلام) ـ اذا قرأ كانت قرائته حزنا...» (4)
ترتیل درخواندن قرآن:
در ذیل آیه شریفه «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلا» (5) از حضرت علی(عليه السّلام) چنین نقل شده: «بیّنه تبیانا، و لا تهذّه هذّ الشعر، و لاتنثره نثر الرمل، و لكن أفزعوا به قلوبكم القاسیة، ولایكن هم أحدكم آخر السورة»
امام (علیه السلام) در این روایت توصیه می‌كند كه قرآن را آرام و شمرده بخوانید، و آن را مانند شعر كه سریع و پشت سر هم است، و یا مانند ریگهای پراكنده شده نخوانید، بلكه با آرامش و طمأنینه بخوانید به گونه‌ای كه دلهای سخت شما را بلرزاند، و همچنین موقع قرآن خواندن سعی شما بر این نباشد كه فقط سوره را به اتمام برسانید. (6)
در روایت دیگری نیز از امام صادق (عليه السّلام) آمده:«هو أن تتمكث فیه و تحسن به صوتك» یعنی ترتیل آن است كه آن را با آرامش و به همراه صوت نیكو بخوانید. (7)
شیوه الحال المرتحل:
در مورد نحوه تلاوت قرآن، و شروع و پایان آن این گونه آمده كه راوی می‌گوید: از امام زین العابدین (عليه السّلام) پرسیدم چه عملی از همه افضل است؟ فرمود: «الحال المرتحل. قلت: و ما الحال المرتحل؟ قال: فتح القرآن و ختمه كلما حل فی أوله إرتحل فی آخره» (8)
و در روایت دیگری از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) آمده: «الحال المرتحل أی الفاتح الخاتم...» (9)
در این دو روایت بهترین شیوه تلاوت را این گونه بیان فرموده‌اند كه از ابتدای قرآن شروع كرده و تا هر مقدار كه خواند، در مرتبه بعد از ادامه آن و جایی كه ختم كرده، شروع به خواندن كند، و همین طور ادامه دهد تا كل قرآن را تلاوت نماید.
توجه به معنا:
از سیره معصومین (علیهم السلام) معلوم است كه در قرائت آیات قرآن می‌بایست كاملا به معنای آن توجه داشت. در حالات امام رضا (عليه السّلام) آمده كه ایشان در زمان خواندن قرآن وقتی به آیات بهشت یا جهنم می‌رسیدند، گریه كرده و از خداوند متعال بهشت را طلب كرده، و ازجهنم و آتش آن به خدا پناه می‌بردند. (10)
نکته:
در روایت آمده:«أعرب القرآن فإنه عربی» (11)
هم چنین:«إقرءوا القرآن بألحان العرب و أصواتها» (12)
در این دو روایت بر نحوه عربی خواندن قرآن تاكید شده است.
البته در مقابل، روایتی نیز وارد شده كه تذكر می‌دهد گمان نكنید همه قرآن فقط رعایت تجوید و قواعد نحوی آن است، به گونه‌ای كه باعث غفلت شما در هنگام خواندن قرآن شده و مانع داشتن حضور قلب و خشوع در هنگام تلاوت شود، بلكه به محتوا و مفاهیم آیات، و همچنین حضور قلب و خشوع، كه مهمتر از جوانب دیگر است، نیز باید توجه جدی داشت:
«من إنهمك فی طلب النحو سلب الخشوع» یعنی كسی كه غرق در فراگیری علم نحو (جهات ادبی و تجوید) شود [و از جهات دیگر كلام و علوم معنوی غفلت كند] خشوع خود را ازدست می‌دهد. (13)
منابع:
1. مزمل: 73/ 4.
2. موسوی بلده، حلیة القرآن، ج 2، ص 21 ـ 24.
3. نوری، مستدرک، ج 4، ص 270.
4. همان.
5. مزمل: 73/ 4.
6. کلینی، محمد، كافی، ج 2، ص 614.
7. مجلسی،محمد باقر، بحارالانوار، ج 89، ص 191.
8. همان، ص 204.
9. همان، ص 205.
10. همان، ص 210.
11. کلینی، محمد،كافی، ج 2، ص 615.
12. نوری، مستدرک، ج 4، ص 272.
13. همان، ص 279.