هدفمند بودن آفرینش

درآیات قرآن بارها به هدفمندی تمام آفرینش تصریح‌شده است. مثلاً:
1. الله همان کسی است که هر چیزی را به بهترین شکل (ممکن) آفرید. (1) طبق آیه شریفه فوق هر آن چیزی که در این عالم تحقق دارد به بهترین وجه خود آفریده‌شده و این‌گونه نیست که بی‌هدف و بدون برنامه‌ریزی باشد.

2. ما آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن‌هاست را بیهوده و عبث نیافریدیم. هدفمند نبودن آفرینش گمان کافران است. (2)

3. آن‌ها که در حال ایستاده و نشسته و خوابیده خدا را یاد می‌کنند و در اسرار آفرینش عالم تفکر می‌کنند، می‌گویند: خدایا آفرینش را بیهوده نیافریده‌ای.(3) خداوند متعال در این آیه بیان می‌کند: انسان‌هایی که در غفلت نبوده و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند اذعان می‌کنند که جهان آفرینش و تمام موجوداتی که در آن وجود دارند بیهوده، عبث و بدون هدف آفریده نشده‌اند و بیهوده آفریده شدن موجودی از موجودات عالم از ساحت کبریایی خداوند متعال به‌ دور است.

4. خداوند همه‌چیز را خلق کرد و به‌دقت اندازه‌گیری کرد. (4) در آیه شریفه فوق نیز خداوند می‌فرماید: تمام مخلوقات عالم مخلوق باری‌تعالی بوده و هر یک را با دقت هرچه تمام اندازه‌گیری و مقدر فرموده است و این یعنی آن‌که چیزی بدون هدف و غایت نبوده و این‌گونه نیست که از دل فرایند آفرینش، موجوداتی بدون فایده و بدون فلسفه و حکمت محقق شوند.
روایات در این زمینه بسیار زیاد بوده و صرفاً به جهت دوری از اطاله کلام از ذکرشان صرف‌نظر کردیم.

نکته دوم: دلیل عقلی هدفمند بودن مطلق کائنات
برای اثبات اینکه خداوند، انسان و جهان را هدفمند آفریده است، ادله مختلفی بیان‌شده است که در ادامه به ذکر یکی از آن‌ها بسنده می‌شود:

الف) تحقق فعلی که خالی از فایده و مصلحت بوده و هدفمند آفریده نشده است قبیح بوده و تحقق آن خالی از اتقان و احکام است. (5)

ب) خداوند متعال حکیم است و فعلش اولاً درنهایت اتقان و احکام بوده و ثانیاً خداوند متعال فعل قبیحی را انجام نمی‌دهد. (6) 
نتیجه: تمام افعال الهی هدفمند است.

لازم به ذکر است که هدفمندی فعل فاعلی لزوماً به‌ معنای نیازمندی فاعل به آن فعل نیست و اتفاقاً هرچقدر میزان کمالات فاعل بیشتر باشد، او به رفع نیاز سایر موجودات اهتمام جدی‌تری داشته و فیضش شامل دیگر موجودات می‌شود. خداوند متعال نیز که تمام کمالات را داشته و در رأس هرم هستی قرار دارد به فعل خود نیازمند نبوده و صرفاً از آن جهت که واجد کمالات است و این کمالات و لوازم آن‌ها (7) را دوست دارد به خلق و تدبیر می‌پردازد. به‌ عبارت دیگر آفرینش و هدفمند بودن تمام کائنات عالم لازمه کمال و فیاضیتِ مطلق الهی است و اگر موجودی که امکان آفرینش دارد خلق نشود یا ناقص و بدون هدف خلق شود نشانگر عجز، بخل، جهل و سایر نقائص در حضرت حق است و این در حالی است که ساحت کبریایی حضرت حق از این امور مبرّا است. (8)

پاسخ به شبهه استبعاد هدفمند بودن برخی از موجودات:
اما در پاسخ به این سؤال که فلان موجود عالم مثل فلان حشره یا فلان ویروس و... چه فایده‌ای داشته و چگونه می‌شود به هدفمندی این قبیل امور قائل شد؟ باید توجه شود که: 

اولاً: به شهادت قرآن و روایات، علمی که در اختیار انسان‌ها قرار داده ‌شده است بسیار کم بوده و به‌ هیچ‌وجه نمی‌توان به‌واسطه این علم کم به انکار مطلق فایده و هدفمند بودن موجودی از موجودات عالم حکم کرد. خداوند متعال در آیه ۸۵ سوره اسرا می‌فرماید: به شما علمی اندک داده‌ شده است. (9)

ثانیاً: علماء علوم مختلف مانند فیزیک‌دانان، طبیعت‌شناسان و... همگی معترف هستند به اینکه علم و دانش در دسترشان بسیار کم‌تر از دانشی است که به آن نرسیدند و ازاین‌رو نمی‌توان به‌طور قطعی به بی‌فایده بودن موجودی از موجودات عالم حکم کرد.

ثالثاً: در همین مواردی که در نگاه اولیه غیر هدفمند و بی‌فایده محسوب می‌شوند با دقت و تأمل و رجوع به تحقیقات انجام‌شده می‌توان فوائد بی‌شمار دنیوی و بعضاً اخروی بر آن‌ها قائل شد. (10)

نتیجه:
در نگاه نقل و عقل مجموع عالم و تک‌تک موجودات هستی یک امر هدفمند محسوب شده و خداوند متعال به‌عنوان یک کارگردان واقعی به تقدیر و تدبیر کل هرم هستی می‌پردازد. تمام افعال خداوند متعال از اتقان و احکام برخوردار بوده و به بهترین شکل ممکن خود آفریده‌شده‌اند و هیچ‌گاه نباید به سبب پیدا نکردن فایده و حکمتی برای خلقت موجودی از موجودات عالم، هدفمند نبودن آن را نتیجه بگیریم چراکه دانش انسان‌ها محدود بوده و احاطه کامل به اشیاء ندارند و از طرفی عقل و شرع از حکیم بودن حضرت حق دفاع می‌کنند.

 

پی‌نوشت‌ها:
1. ﴿ الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ﴾. سوره سجده، آیه 7.
2. ﴿ وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ﴾. سوره ص، آیه ۲۷.
3. ﴿ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾. سوره آل‌عمران، آیه ۱۹۱.
4. ﴿ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا﴾. سوره فرقان، آیه ۲.
5. توجه شود که قبیح در مباحث کلامی عمدتاً به ‌معنای فعلی است که عقلاء فاعل آن را مستحق ذم می‌دانند؛ برای مطالعه بیشتر در زمینه معانی پنج‌گانه حسن و قبح، ر.ک: سبحانی، جعفر، الهیات، قم، موسسه امام صادق علیه‌السلام، 1417 ق، ج 3، صص ۲۳۳-۲۳۶. روشن است که ایجاد کردن فعل و شیئی که خالی از فایده بوده و هدفمند نباشد قبیح به معنای فوق است.
6. حکمت خداوند متعال دو معنا دارد: 
الف) نهایت احکام و اتقان در فعل. بدین‌معنا که خداوند متعال تمام افعال و اعمال خود را تدبیر و تقدیر کرده و به بهترین نحو ممکن خلق می‌کند؛ 
ب) انجام ندادن فعل قبیح. ر.ک: همان، ص ۲۲۵.
7. یعنی تحقق خارجی موجودات عالم که لازمه برخی از کمالات حضرت حق همچون فیاضیت و رحمانیت حضرت حق هستند.
8. برای مطالعه بیشتر ر.ک: مطهری، مرتضی، مجموعه آثار،  تهران، صدرا، 1390 ش، ج ۱، ص ۱۲۱ به بعد.
9. ﴿ وَمَا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا﴾.
10. برای مطالعه بیشتر ر.ک: سبحانی، جعفر،  الله خالق الکون، قم، موسسه امام صادق علیه‌السلام، 1382 ش، صص ۳۷۰-۳۷۸.