پرسش :
در آیات ۳۶ تا ۳۸ سوره مبارک زخرف، سخن از گماردن شیطان بر انسان های غافل است. با توجه به اینکه اینان به تنهایی گمراه هستند، گماردن شیطان خارج از عدالت الهی نیست؟
پاسخ :
مراد از آیه این نیست که خداوند به سبب یک اشتباه انسان، شیطانی را همراه او کند، خداوند می فرماید: «و مَن یَعشُ عَن ذِکرِ الرّحمنِ نُقَیّض لهُ شَیطاناً فَهو له قَرین»؛(۱) مراد از «ذکر» در این آیه، قرآن است.(۲) پس معنای آیه چنین می شود که هر کس از یاد خدا و دستورات و احکام قرآن روی برگرداند، شیطانی همراه او شود. امام علی (علیه السلام) در تفسیر این آیه می فرمایند: هر کس به گناه آلوده شود، از یاد خدا رو گردان می شود و هر که از آن کس که خدا به طاعتش فرمان داده پیروی نکند، شیطانى برایش مشخص شود که پیوسته قرین او باشد.(۳)پس دوری از یاد خدا تنها یک اشتباه نیست، تا قرین نمودن شیطان با رحمانیت و عدالت خداوند در تضاد باشد، بلکه این موضوع در بستر زمانی طولانی و بعد از انجام گناهان فراوان برای انسان حاصل می شود.
در آیات پیشین سخن از دنیاپرستانى بود که همه چیز را بر معیارهاى مادى ارزیابى مى کنند، در آیات مورد بحث، از یکى از آثار مرگبار دلبستگى به دنیا که بیگانگى از خدا است سخن مىگوید: «هر کس از یاد خدا روگردان شود شیطانى را به سراغ او مىفرستیم، و همواره با او قرین خواهد بود»! (۴)
غفلت از ذکر خدا و غرق شدن در لذات دنیا، موجب مىشود که شیطان بر انسان مسلط شود و همواره قرین او باشد. بدیهى است جاى این ندارد که کسى تصور جبر از این آیه کند؛ چرا که این نتیجه اعمالى است که خود آنها انجام دادهاند. به ویژه غرق شدن در لذات دنیا و آلوده شدن به انواع گناهان، نخستین تأثیرش این است که پرده بر قلب و چشم و گوش انسان مىافتد و شیاطین را بر او مسلط مىسازد و تا آنجا ادامه مىیابد که گاهى راه بازگشت به روى او بسته مىشود؛ چرا که شیاطین و افکار شیطانى از هر سو او را احاطه مىکنند و این نتیجه عمل خود انسان است؛ هر چند نسبت آن به خداوند نیز به عنوان مسبب الاسباب بودن صحیح است. در آیات دیگر از آن به عنوان تزیین شیطان،(۵) یا ولایت شیطان (۶) تعبیر شده است.
تعبیر به «رحمان» اشاره لطیفى است به این که آنها چگونه از خدایى که رحمت عامش همگان را فراگرفته رویگردان مىشوند و از یاد او غافل میگردند. آیا چنین کسانى جز این سرنوشتى می‌توانند داشته باشند که همنشین شیاطین و محکوم فرمان آنها شوند. بعضى از مفسران احتمال دادهاند که شیاطین معناى وسیعى دارد که شیاطین انس را نیز شامل می‌شود.(۷)
پی نوشت ها:
۱- زخرف، ۳۶.
۲- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران،۱۳۷۲ ش، ج ۹، ص ۷۴.
۳- صدوق، محمد، الخصال، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۳ ق، ج ۲، ص ۶۳۴.
۴- زخرف، ۳۶.
۵- نحل، ۶۳.
۶- نحل، ۶۳.
۷- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۲۱، ص ۶۴.