پرسش:
مختصری از آیین زرتشت و باورهای آن بیان کنید.
پاسخ:
دین یا کیش زرتشت منتسب به فردی است به نام زرتشت.
تاریخ حقیقی تولد زرتشت بسیار مجهول است، از این رو برخی تاریخ شناسان وجود تاریخی او را منکر شده‌اند.
روایات ایرانی تولد او را در حدود ۶۶۰ قبل از میلاد نشان می‌دهد که اغلب محققان جدید آن را پذیرفته‌اند. بعضی دیگر با قرائن و دلایل موجه، زمان ظهور این پیامبر ایرانی را قدیم‌تر و حدود ۱۰۰۰ ق.م دانسته‌اند.(۱)
تعالیم زرتشت(۲)
دین زرتشت مانند بسیاری از ادیان دیگر به تحریف مبتلا شده و عقاید باطل و خرافات موهوم در آن راه یافته است.(۳)
دینی که این پیامبر ایرانی تعلیم کرده، یک آیین اخلاقی و طریقه یگانه پرستی است. زرتشت خدای معبود و متعال خود را «اهورامزدا» لقب داده، یعنی خدای حکیم که خالق طبیعت است. او مزدا را صاحب اهورای حقیقی پنداشته و عبادت و پرستش را خاص ذات او قرار داده و وی را خداوند متعال و قادر و قاهر شمرده است که ذاتش به حکمت محض و خیر مطلق متّصف است.
او خود را پیغمبری مبعوث از طرف اهورامزدا می‌داند و در «گات‌ها» به کتاب آسمانی زرتشتی‌ها، تأکید می‌کند که خدا او را برانگیخته و مأمور ساخته، و دین او بهترین و کامل‌ترین ادیان است.
زرتشت برخلاف نظریه بعضی از زرتشتیان متاخر، آفرینش تمام موجودات را برحسب مشیت و اراده متعال اهورامزدا می‌دانست. در آیه آخر گات‌ها صراحتاً اهورامزدا را موجب و موجد نور و ظلمت - هر دو - می‌داند.(۴)
اهورامزدا اراده خود را به وسیله روحی مقدس و نیکو نهاد از قوّه به فعل در می‌آورد که آن را «سپنتامینیو» نامیده است. اعمال الهی او نیز به دستیاری ارواح مقدس که «امشاسپنتا» گفته می‌شوند اجرا می‌گردد. این فرشتگان هر یک با حالت و صُور فعالیت ذات الهی نام و معنایی جداگانه دارند، چنان که یکی را وهومنه (بهمن) نامید که به معنای «فرشته پندار نیک و نهاد خوب» است. دیگری را «آشا» (اردیبهشت) یعنی فرشته راستی و عدالت، دیگری را «خشترا» (شهریور) یعنی فرشته نیرو و قدرت کامل، دیگری را «هورواتات» (خرداد) یعنی فرشته رسایی و کامروایی، دیگری را «آدمایتی» (اسفند ارمذ) یعنی فرشته شفقت و لطف و باروری و دیگری را «امرتات» (مرداد) که به معنای بقا و جاودانگی است.
با آن که اهورامزدا در عرض جلال خود هیچ ضد و ندی ندارد، زرتشت معتقد است که در برابر هر نیکی یک بدی موجود است. چنان که در برابر راستی، دروغ و در برابر حیات، مرگ و در مقابل سپنتأمینیو (روان پاک)، روح شدید و ناپاک (انگره مسینیو) جای دارد.
نقطه اصلی و پایه اساسی اخلاق در آیین زرتشت بر این قاعده است که نفس آدمی، میدان نبردی واقعی میان خیر و شر است. اهورامزدا به آدمی آزادی عمل عطا کرده که عمل خود را برگزیند و بین صواب و خطا هر یک را بخواهد انتخاب کند، البته نیکان بدی را نمی‌پسندند.
آنچه از منطق و فلسفه زرتشت در کتب دینی می‌توان استنباط کرد، این است که او خود آتش نمی‌پرستیده و بر آن عقیده‌ای که پیشینیان و نیاکان او بر آن بوده‌اند، نبوده است. هم چنین معتقدات او با آنچه بعدها آتش پرستان اخیر عنوان کرده‌اند، اختلاف دارد. و آتش را فقط رمزی قدوسی و نشانی گرانبها از اهورا مزدا می‌دانسته است.(۵)
دین زرتشت از جهان عقبی و قیامت سخن گفته و آخرالزمان را به مفهوم کامل خود طرح کرده است. برحسب تعالیم آن پیامبر ایرانی چون روزی این جهان هستی به آخر رسد، رستاخیز عام واقع خواهد شد و اهورامزدا پیروز خواهد گردید. در آن روز برای امتحان بدکاران و نیکوکاران جایگاهی پر از آتش و آهن گداخته، به وجود می‌آید که بدان و زشتکاران را در آن جا خواهند افکند.
هورمدان خواه خوب یا بد، در روز قیامت از فراز پل چینوت (صراط) یعنی پل جدا کننده عبور خواهد کرد. این پل روی دوزخ قرار دارد و یک جانب آن به بهشت منتهی می‌گردد. نیکوکاران به هدایت زرتشت از آن پل به سلامت خواهند گذشت و بدکاران در آن سرنگون خواهند شد.
«اَوِستا» کتاب مقدس زرتشتیان است که تفسیری به نام «زند» دارد.
تاریخ نگارش قسمت‌های مختلف اوستا بر کسی معلوم نیست، چون توسط یک نفر نوشته نشده و در مدت زمانی طولانی گرد آمده است که از زمان زرتشت آغاز می‌گردد و دوران هخامنشی تا ساسانی را دربرمی‌گیرد. این کتاب شامل چهار بخش اصلی است:
۱. یسنا (مشتمل بر ۷۲ فصل حاوی سرودها که گات‌ها جزء آن است)
۲. ویسبرد (مجموعه‌ای از ادعیه و سرودها)
۳. وَندیداد (قانن و دستورهای موبدان و مبین احکام عبادات و...)
۴. یشت‌ها (شامل سرودهایی در تجلیل از فرشتگان و...)
مهم‌ترین قسمت اوستا گات‌ها است که گمان می‌رود سرودهای شخص زرتشت باشد و از نظر زبانی کهن‌ترین مکتوب شناخته شده ایرانی است.
در آیین زرتشت گر چه از گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک سخن گفته شده، اما از ارزش‌های اخلاقی و چگونگی دست یافتن به زندگی سعادتمندانه و این که گفتار و کردار و پندار نیک چه اموری هستند و چگونه می‌توان به آنها دست یافت، سخنی به میان نیاورده است.
برخی اشکالات
توحید زرتشتی بعدها دچار انحراف شد. جان بی‌ناس در این مورد می‌نویسد: اندیشۀ توحید که زرتشت تعلیم داد نیز دست خوش تغییراتی گردید، بنابر آنچه در اعتقادات رسمی کتاب اوستا مسطور است، اهورامزدا مانند خدای متعال و برتر از همگان مورد پرستش می‌باشد. وی دارای ذاتی متعال و وجودی بی‌شبه و مثال است و مقام روحانیت و لطف او بالاتر از آن است که بتوان برای او تصویری یا تندیسی از چوب و فلز ساخت; ولی این نظریۀ توحید خالص بعدها تجزیه و انقسام پذیرفت.(۶) با استقلالی که اهریمن در مقابل اهورامزدا به دست آورد، توحید اولیه خدشه‌دار و به نوعی دوگانه پرستی نزدیک شد. زرتشتیان گمان می‌کردند با استناد بدی‌ها و شرور به اهریمن، به تنزیه و تقدیس اهورامزدا پرداخته‌اند، ولی نمی‌دانستند که این اعتقاد آنان را به شرک نزدیک می‌کند.
برخی احکامی که در اوستا کتاب مقدس زرتشتیان وجود دارد به گونه‌ای هستند که دیدگاه کسانی که قائل به تحریف شدن این کتاب هستند را تقویت می‌کند. به عنوان نمونه:
درباره زنی که فرزند مرده‌ای به دنیا بیاورد چنین حکم داده شده است که آن زن باید به نقطه‌ای دوردست برده و دور از آب و آتش نگه داری شود و تنها بعد از خوردن چندین جام «گُمیز» (ادرار گاو نر) آمیخته با خاکستر می‌تواند شیر بنوشد، ولی باز حق نوشیدن آب را تا چندین روز ندارد.(۷)
اگر کسی یک سگ آبی را بکشد، باید «ده هزار تازیانه با اسپهه اشترا، ده هزار تازیانه یا سرو شو چرن بدو بزنند و باید اَشَوَنانه و پرهیزگارانه ده هزار بسته هیزم سخت و خشک و پاک را چون تاوانی به روان سگ آبی به آتش اهوره مزدا بیاورد...» و البته حکم به این جا ختم نمی‌شود، بلکه باید ده هزار مار، ده هزار سنگ پشت، ده هزار قورباغه، ده هزار مورچه، ده هزار کرم خاکی، ده هزار مگس و... را بکشد و خانه و زمینی را به روان سگ آبی داده، هیجده استبل ویران شده را بازسازی و هیجده سگ را از ناپاکی‌ها پاک کرده، هیجده مرد را طعام دهد و... باید پرهیزگارانه دختر دوشیزه‌‌ی مرد نادیده‌ای چون تاوان به روان سگ آبی، به اشون‌مردی بدهد. یعنی یكی از مجازات‌ها فدیه دادن یك دختر باكره است!!!(۸)
پی نوشت‌ها:
۱ - برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به منابع زیر: جان‌یی.ناس، تاریخ جامع ادیان، ص۴۵۳، فلیسین شاله، تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ص۲۰۸ و ۲۰۹ ادیان زنده جهان ۲۷۰ - ۲۲۷ ص۲۸۳ - ۲۸۰، مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۲۹، دینوری، اخبار الطوال، ص۲۸، طبری، تاریخ، ج۱، ص۵۶۱؛ ابن اثیر، الکامل، ج۱، ص۱۴۶؛ شهرستانی، الملل و النحل، ص۱۲۴ و...
۲ - اصل این بحث از کتاب تاریخ جامع ادیان، جان‌یی. ناس، ص۴۶۵ - ۴۵۶ با تلخیص فراوان گرفته شده است.
۳ - مورخان میان تعالیم زرتشت و آنچه که خود آن را زرتشت موبدان می‌نامند تفاوت قائلند. زرتشت موبدان در حقیقت تحریفات و اضافاتی است که موبدان در آئین زرتشت انجام داده‌اند (در طی قرون متمادی). ر ک: مبلغی آبادانی، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج۱، ص۳۳۲ - ۳۳۰.
۴ - در مطالعه اوستا هر چه از گات‌ها - که مربوط به زمان زرتشت است - دور می‌شویم، از توحید و لحن اهورامزدای واحد و یگانه و زرتشتی که اهورامزدا را خالق همه چیز می‌داند فاصله می‌گیریم. بدین ترتیب در اواخر کتاب عهد ساسانی و مقارن با اسلام، به طور روشنی جهان به دو نیم می‌شود و خدای واحد به دو بخش خیر و شر تقسیم می‌گردد. ر. ک: تاریخ و شناخت ادیان ۲۳۶/۲/۱۵: به نقل از تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج۱، ص۳۴۱.
۵ - در گات‌ها صراحتاً به آفریده (مخلوق) بودن نور و روشنایی و آتش اشاره کرده، چنان که مخلوق بودن آب را آورده است. بدین جهت معنا ندارد شأن مخلوق چون خالق باشد و هر دو معبود تلقی گردند. آتش و آب در دین زرتشت مقدس بوده‌اند.
۶ - جان بی. ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمۀ علی اصغر حکمت، (انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۰)، ص۴۶۸.
۷ - اوستا، ج۲، ص۷۱۵ و ۷۱۶، فرگرد پنجم، ص۴۶ ۵۷.
۸ - وندیداد، فرگرد ۱۴، بند ۱ تا ۱۸، ص۸۱۷ تا ص۸۲۳.