پرسش:
در اسلام چه تفریحی حلال و خداپسندانه است؟ امروزه فیلم، رمان، فوتبال، کامپیوتر بازی و گوشی بازی زیاد است و تفریحی مثل تیراندازی و اسب سواری مخصوص عده‌ای که امروزه با کلاس تلقی می‌شوند هست. سرگرمی با امور لهو حرام است و من نمی‌خواهم تفریحم لهو لعب باشد. چه کنم؟
پاسخ:
یکی از نیازهای اساسی انسان که عمری به طول عمر بشر دارد، نیاز به تفریح و سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت به شیوه‌های متنوع و خلاق بوده است. تفریح و سرگرمی، نیاز مستمر و همیشگی بوده و در همه جوامع انسانی به‌تناسب شرایط و امکانات محیطی، همواره به شکل‌های مختلف جاری و ساری بوده است، ولی در عصر حاضر تحت تأثیر برخی تحولات بنیادین، اهمیت و جایگاه مهمی یافته، به یکی از مطالبات جدی و صنایع پرزرق‌وبرق، تبدیل‌شده است.
در ادامه به نکاتی در مورد تفریحات خداپسندانه و نظر اسلام در این مورداشاره می‌کنیم:
1.انسان همچنان که به غذا و نوشیدنی و خواب و استراحت و نظافت نیاز دارد، همان‌طور به تفریح و سرگرمی سالم نیز نیازمند است. هیچ عاقلی نمی‌تواند این نیاز فطری و طبیعی انسان را انکار نماید. تجربه و گذشت زمان نیز نشان داده است که اگر انسان به کارهای یکنواخت بدون وقفه ادامه دهد و از سرگرمی و تفریح محروم باشد، بازدهی کار او در اثر کمبود نشاط تدریجاً افت کرده، پایین می‌آید امّا برعکس، پس از ساعاتی تفریح و سرگرمی آن‌چنان نشاط کار و تلاش در او ایجاد می‌شود که کمّیت و کیفیت کار هر دو فزونی می‌یابد، به این جهت ساعاتی که صرف تفریح و سرگرمی سالم می‌شود نه‌تنها هدر نمی‌رود، بلکه با رفع خستگی از روح و روان عامل تقویت و پیشرفت ساعات کاری و مطالعاتی انسان می‌شود.
2.در قرآن نیز به مسئله تفریح اشاره‌شده است و درخواست برادران یوسف از پدر در مورد حضرت یوسف علیه السلام را این‌چنین بیان می‌کند: او را فردا با ما (به خارج شهر) بفرست تا غذای کافی بخورد و بازی و تفریح کند و ما حافظ او هستیم(۱) وقتی برادران یوسف موضوع تفریح و گردش در صحرا و خوردن از گیاهان را مطرح کردند، حضرت یعقوب علیه السلام اعتراض نکرد که این عمل شایسته یک جوان موحّد و وابسته به خانواده نبوّت نیست (بلکه از جنبه امنیتی اظهار نگرانی نمود) از این بیان به‌خوبی استفاده می‌شود که قرآن به تفریح، نظر مثبت داشته، بلکه در جامعه آن روز امر مسلّمی بوده، امروزه با سبک زندگی شهرنشینی و فضای بسته خانه‌ها، این نیاز دوچندان شده است. درآیات متعددی از قرآن خداوند دستور داده در زمین سیر کنید(۲) و در آن گردش کنید ازجمله فرمود: و میان آن‌ها و شهرهایی که برکت داده بودیم، آبادی‌های آشکاری قراردادیم و سفر در میان آن‌ها را به‌طور متناسب (بافاصله نزدیک) مقرر داشتیم (و به آنان گفتیم): شب‌ها و روزها در این آبادی‌ها با ایمنی کامل، سفر و گردش کنید(۳).
3. منتهی انسان باید در گردش‌ها و تفریح‌ها به دو نکته توجّه کند:
الف: تفریح، فقط گردش بدون اندیشه و تفکر و بدون عبرت گیری و پندپذیری نباشد، انسان‌هایی که در صحراها و کنار دریاها و... گردش می‌کنند یا مسافرت‌هایی در شهرها و آثار باستانی دارند، با تفکّر و اندیشه به آن محل‌های گردشی بنگرند و از این راه به عظمت خالق آن‌ها پی برند و همین‌طور از سرانجام شاهان و ظالمان و کاخ‌های بجای مانده از آن‌ها درس عبرت بگیرند.
ب: تفریح، باعث آلوده شدن انسان به گناهان نشود. قرآن هشدار می‌دهد که به بهانه ورزش و تفریح و گردش، شمارا به‌سوی نابودی نبرند چنان‌که برادران یوسف به بهانه تفریح او را بردند و به داخل چاه افکندند.
همچنین در روایات نیز به موضوع تفریح سالم پرداخته‌شده، سفارش شده که ساعتی از زندگی را به لذّت‌های حلال و تفریح‌های سالم اختصاص دهد، از امام علی علیه‌السلام نقل‌شده که فرمود: برای مؤمن (در شبانه‌روز) سه وقت است، زمانی برای (نیایش) و مناجات با پروردگارش و زمانی برای تأمین معاش زندگی‌اش و زمانی برای واداشتن نفس به لذّت‌هایی که حلال و مایه زیبایی است. خردمند را نشاید جز آن‌که در پی سه چیز حرکت کند: (کسب حلال) برای تأمین زندگی، یا گام نهادن درراه آخرت، یا به دست آوردن لذّت‌های (حلال و) غیر حرام(۴). جالب این است که در برخی روایات، این جمله اضافه‌شده است: «و با این ساعت (تفریح) نیرو می‌گیرید بر انجام وظائف اوقات دیگر»(۵). در اسلام به موضوع تفریح تا آن جا اهمیت داده‌شده که یک سلسله مسابقات را حتی با شرط‌بندی اجازه داده است، تاریخ نشان داده که قسمتی از این مسابقات در حضور شخص پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) و با داوری و نظارت او انجام می‌گرفت حتی گاه شتر مخصوص خود را برای مسابقه‌ای سواری در اختیار یاران می‌گذاشت(۶) تیراندازی، شنا، مسافرت، گردش در صحرا، باغات، مزارع کشاورزی و کلّاً در فضای سبز، مزاح و شوخی با برادران دینی که از نزاکت خارج نباشد از دیگر تفریحات سفارش شده است. آنچه مورداشاره قرار گرفت نمونه‌هایی از تفریحات سالم بود که در برخی منابع دینی آمده وگرنه تفریحات سالم منحصر به این موارد نیست هر قوم و ملّتی متناسب بافرهنگ خویش از ورزش‌ها و تفریحاتی برخوردارند که اگر خلاف دستورات شرعی نباشند و گناهی در آن انجام نگیرد مورد تأیید اسلام نیز می‌باشد.
4.دغدغه شما که دوری از لهو و غفلت است ارزشمند است و مسئله تفریحاتی که نیاز به پول زیاد دارد هم درست است. اگرچه در مثال‌هایی که زدیم مواردی بود که نیاز به پول زیاد ندارد یا به‌اصطلاح رایج عرفی لاک چری نیست مانند شنا یا شوخی یا سفرهای درون‌شهری و پیک‌نیک و... ولی چون تفریحات سالم و حلال زیاد است و در طول زمان‌ها تغییر می‌کند می‌توان گفت تفریحاتی که دارای ویژگی‌های زیر باشد مجاز است:
الف: در راستای فرآیند تکامل و رشد شخصیت اسلامی و انسانی
ب: نشاط‌آور
ج: در چارچوب قوانین شرع
د: متعادل (نه افراط، نه تفریط)
و: دارای فواید عقلی، جسمی و روحی
ه: جلوگیری از خفت و سبکی عقل (توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل پرهیز از شرب خمر، پرهیز از گوش دادن به موسیقی حرام، عدم مصرف مواد مخدر و...
ی: دوری از آزار و اذیت دیگران (تحقیر، مسخره کردن، همسایه و مردم‌آزاری و...)
نتیجه:
تفریح یک نیاز اصیل و لازم و مفید در همه انسان‌هاست. این موضوع درآیات و روایت، تأییدشده است منتها دارای دو شرط است؛ اول اینکه بدون اندیشه و تعالی و رشد نباشد و دوم اینکه انسان را به گناه و آلودگی و تباهی نکشاند. تفریحات زیادی مانند اسب‌سواری، تیراندازی، شنا، پیک‌نیک، شوخی، مسافرت، بازی‌های فکری ورزشی و... وجود دارد ولی ازآنجاکه در هرزمانی تفریحات جدیدی به میان می‌آید به‌صورت خلاصه می‌توان ادعا کرد تفریحاتی که در راستای تکامل روحی، نشاط‌آور و به‌دوراز گناه و آزار دیگران باشد مجاز است و دیگر لهو نخواهد بود.
منابع برای مطالعه بیشتر:
1.جایگاه شادی و نشاط و تفریح سالم جوانان از دیدگاه اسلام، مریم عسکری، صدیقه نبوی زاده.
2.موسیقی و تفریح در اسلام، محمد بهشتی.
3.تفریحات سالم از دیدگاه اسلام، حسن جهانی فرد لنگرودی.
4.زندگی اجتماعی از دیدگاه اسلام، احمد شلبی ترجمه: سید محمود اسداللهی.
5.نیازهای جوانان، احمد صادقی اردستانی.
پی‌نوشت‌ها:
1.سوره یوسف، آیه ۱۲.
2.سوره آل‌عمران، آیه ۱۳۷، سوره انعام، آیه ۱۱، سوره نمل، آیه ۳۶.
3.سوره سبأ، آیه ۱۷ – ۱۸.
4.سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، هجرت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق، ص۵۴۵، حکمت ۳۹۰.
5.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار،دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج۷۵، ص۳۴۶.
6.همان، ج۱۰۰، ص۱۹۰