پرسش:
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در شب ضربت خوردنشان، مهمان دخترشان ام‌کلثوم بوده‌اند؟ منظور کدام ام‌کلثوم است؟
پاسخ:
در منابع تصریح‌شده که سه یا چهار نفر از دختران امیرالمؤمنین (علیه السلام) به «امّ کلثوم» معروف بوده‌اند؛(۱) که از همه معروف‌تر، همانی است که مادرش حضرت زهرا (سلام‌الله علیها) بوده و با حسنین و زینب کبری (علیهم‌السلام) از یک پدر و مادر بوده است. بااین‌حال، شایان توجه است که از زینب کبری ( سلام الله علیها ) نیز در برخی موارد، به‌عنوان «امّ کلثوم» یادشده(۲) و حتّی به نظر می‌رسد که گزارش‌های مربوط به این دو خواهر گرامی، در موارد بسیاری با یکدیگر خلط شده‌اند. بر این اساس، تشخیص این‌که منظور از «امّ کلثوم» در هر مورد کیست، نیازمند قرینه است.
ابتدا باید بررسی کنیم که منظور از «امّ کلثوم» کیست؟ ما دقیقاً نمی‌دانیم که در این جا «امّ کلثوم» یک نام است یا یک کنیه.(۳) افزون بر این، در حوادث کوفه و به‌ویژه ایام شهادت امیرالمؤمنین ( علیه السلام )نیز این احتمال وجود دارد که دست‌کم در برخی از موارد، منظور از «ام‌کلثوم» همان زینب کبری (سلام‌الله علیها) باشد. البته این احتمال نیز وجود دارد که دیگر دختران موسوم به «ام‌کلثوم» نیز در کوفه حضورداشته‌اند و چه‌بسا در برخی از این وقایع، نام آنان برده شده، ولی به سبب تشابه اسمی و فقدان قرینه، باهم خلط شده‌اند.
بعد از این مقدمه در پاسخ به سؤال فوق باید گفت:
نام امّ کلثوم به‌عنوان یکی از دختران امیرالمؤمنین (علیه السلام) کراراً در وقایع مربوط به ضربت خوردن و شهادت و خاک‌سپاری آن حضرت آمده است.(۴) آنچه در منابع معتبر به چشم می-خورد، این است که در حوادث آن شب، هم از امام حسن ( علیه السلام ) یادشده(۵) و هم از امّ کلثوم. برای نمونه، شیخ مفید نقل کرده است که در شبی که علی(علیه السلام) فردای آن به شهادت رسید، تا صبح بیدار بود. امّ کلثوم علّت را جویا شد. حضرت فرمود: «وقتی شب را به صبح برسانم، کشته می‌شوم». امّ کلثوم پدر را بازداشت [که به مسجد نرود]؛ اما امام(علیه السلام) فرمود: «از مرگ گریزی نیست» و از خانه به سمت مسجد خارج شد.(۶)
در این روایت و بسیاری دیگر از گزارش‌های مرتبط، تصریح نشده که امام در شب ضربت خوردنش مهمان امّ کلثوم بوده و فقط دلالت بر این دارند که در آن شب، امّ کلثوم در خدمت پدر بوده است. پس این‌که امام در آن شب مهمان ام‌کلثوم بوده باشد، نیازمند بررسی است. یک دلیل بر این مطلب، برداشتی است از یک روایت طولانی و نامعتبر که مرحوم مجلسی آن را از کتابی ناشناخته و بی‌نام‌ونشان نقل می‌کند.(۷) بررسی اجزای روایت نشان می‌دهد که درواقع، ترکیبی است از چندین روایت و گزارش از راویان مختلف و حتی در برخی مواضع، نویسندۀ آن کتاب ناشناس نیز بر آنچه خود نقل کرده، خرده هم می‌گیرد. بسیاری از مطالب این روایت طولانی، در منابع و گزارش‌های دیگر نیز آمده و یا دست‌کم منافاتی با گزارش‌های دیگر ندارد؛ اما برخی مطالب آن با گزارش‌های معتبر، سازگار نیست و در این موارد نمی‌توان به آن اعتماد کرد.
حال اگر این روایت را نیز بپذیریم، بازهم شایان توجه است که در بخش مربوط به شب نوزدهم، به خلاف آنچه در مجالس و محافل امروزی گفته می‌شود، تصریح به این نشده که امام در منزل امّ کلثوم بوده باشد؛ بلکه تعبیر چنین است که امّ کلثوم برای آن حضرت دو نوع خوراک (نمک و شیر) فراهم می‌کند و با اعتراض امام مواجه می‌شود.(۸) این تعبیر هرچند احتمال میزبانی امّ کلثوم را تقویت می‌کند، ولی با این احتمال نیز منافات ندارد که امام در منزل خود یا یکی از فرزندانش بوده و امّ کلثوم عهده‌دار پذیرایی از آن حضرت در آن خانه شده باشد.
به‌هرحال، این‌که امام در آن شب مهمان امّ کلثوم در خانۀ او بوده باشد، با استناد به این روایت، قابل‌اثبات نیست (هم به سبب ضعف سندی و هم ابهام در دلالت)؛ ولی ممکن است از قرائن دیگری بتوان این مطلب را به‌عنوان یک احتمال پذیرفت.
از عثمان بن مغیره نقل‌شده که آن حضرت در شب های ماه رمضان آن سال (سال چهلم)، یک‌شب نزد امام حسین ( علیه السلام ) بود و یک‌شب نزد امام حسن ( علیه السلام ) و یک‌شب نزد عبدالله بن جعفر.(۹) هرچند در گزارش‌های مربوط به شب شهادت، اسم عبدالله بن جعفر نیامده، ولی با توجّه به ذکر فراوان از «امّ کلثوم» در آن شب و با توجّه به این‌که گاهی از «زینب کبری» نیز با همین تعبیر یادشده و به قرینۀ این‌که امام هر سه شب یک‌بار مهمان عبدالله بن جعفر بوده، می‌توان این احتمال را تقویت کرد که امام آن شب را در منزل دخترش زینب ( سلام الله علیها ) و عبدالله بن جعفر گذرانده باشد.
البته به قرینۀ نام بردن از امام حسن ( علیه السلام ) در وقایع شب ضربت خوردن، می‌توان احتمال داد که امام حسن ( علیه السلام ) نیز در منزل خواهرش (ام‌کلثوم/ زینب) خدمت پدر رسیده است. هرچند این احتمال نیز منتفی نیست که امام در آن شب مهمان امام حسن( علیه السلام ) بوده و در این صورت، باید بگوییم ام‌کلثوم نیز در آن شب مهمان برادرش حسن بوده و احتمالاً عهده‌دار پذیرایی از پدر نیز بوده است.
نتیجه:
درمجموع، با توجه به نکاتی که درباره منزل امام در شب ضربت خوردن گذشت، این احتمال وجود دارد که امام در آن شب، مهمان دخترش زینب کبری ( سلام الله علیها ) بوده و راویان از آن بانو به‌عنوان «ام‌کلثوم» یادکرده‌اند؛ هرچند ممکن است منظور، دختر دیگر امام معروف به ام‌کلثوم باشد.
کلمات کلیدی:
شهادت علی(علیه السلام)، فرزندان علی(علیه السلام)، ام‌کلثوم دختر علی(علیه السلام)
پی‌نوشت‌ها:
۱. امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت،دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.
۲. برای نمونه، ر.ک: گروهی از تاریخ‌پژوهان؛ زیر نظر مهدی پیشوایی، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء (علیه‌السلام)، قم، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم، ۱۳۹۲ ش، ج۲، ص۴۱، پاورقی ۲. همین‌که نام «عبدالله بن جعفر» به‌عنوان یکی از همسران ام‌کلثوم برده شده، بهترین دلیل بر خلط این دو شخصیت است؛ زیرا نمی‌شود دو خواهر هم‌زمان در عقد مردی باشند. بعد از وفات زینب کبری هم که‌ام کلثوم زنده نبوده است. پس معلوم می‌شود که وقتی گفته می‌شود ام‌کلثوم با عبدالله بن جعفر ازدواج کرد (دانشنامۀ امیرالمؤمنین، ج۱، ص۱۷۶) او را با حضرت زینب خلط کرده-اند.
۳. برای آگاهی از کارکردها و انواع کنیه و کنیه‌سان (کلمه¬ای که ساختار کنیه دارد، ولی به‌عنوان اسم یا لقب به کار می¬رود)، ر.ک: پاکتچی، احمد، «گونه شناسی نام¬های کنیه سان برای مطالعۀ رجال حدیث»، نشریۀ مقالات و بررسی¬ها، دفتر ۷۴، زمستان ۸۲، ص۹ ۴۰.
۴. برای نمونه، ر.ک: گروه حدیث پژوهشکدۀ باقرالعلوم، مقتل معصومین علیهم‌السلام، قم، نشر معروف، چاپ اوّل، ۱۳۸۶ ش، ج۱، ص۷۵۴،ش ۵۵۴ (به نقل از الارشاد، روضه الواعظین و…).
۵. برای نمونه، گزارش اربلی دربارۀ شیون مرغابی¬ها در آن شب و سؤال امام حسن از پدر. همان، ص۸۰۶،ش ۵۸۲.
۶. مفید، الارشاد الی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگرۀ شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق، ج۱، ص۱۶.
۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ ق، ج۴۲، ص۲۵۹ ۳۰۲.
۸. همان، ص۲۷۶.
۹. مفید، همان، ص۱۴؛ ابن اثیر، عزالدین أبو الحسن علی بن ابی الكرم، الكامل فی التاریخ، بیروت،دار صادر -دار بیروت، ۱۳۸۵ ق/ ۱۹۶۵ م، ج۳، ص ۳۸۸. البته در برخی منابع نام فرد سوم «عبدالله بن عباس» ثبت‌شده (ر.ک: مقتل معصومین، ج۱، ص۷۵۰،ش ۵۵۲ و پاورقی¬های این گزارش)؛ ولی قرائن و شواهد نشان می‌دهد که این، خطا است و تعبیر درست، همان «عبدالله بن جعفر» است.