در ادبیات دینی ما هر یک از آموزه های اسلامی دارای علت و وجهی برای نام گذاری است و نام گذاری آن برخاسته از یک ویژگی یا یک پیوند و رابطه ای است که بین اسم و معنای آن وجود دارد. بنابراین ما باید با معانی مختلف واژه «قدر» آشنا شویم و پیوند و رابطه بین این معانی با شب قدر را بیان کنیم.
واژه «قدر» در زبان عربی دارای معانی متعددی است و هر یک از این معانی متعدد می تواند با شب قدر در ارتباط باشد. اینک به مهمترین معانی آن اشاره می شود:
یک: قدر به معناي اندازه و مقدار است. همانطور كه در قرآن كريم آمده است: «... قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً »(۱) «... و خدا براى هر چيزى اندازهاى قرار داده است.»
از برخی روایات برمی آید كه شب قدر را از اين رو قدر نامند كه جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مي‌شود. چنانکه در قرآن کریم نیز به این مسئله اشاره شده و خداوند متعال فرموده:« فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكيمٍ»(۲)« در آن شب هر امرى بر اساس حكمت (الهى) تدبير و جدا مى گردد.»
از امام محمد باقر(علیه السلام) در خصوص تفسیر این آیه سوال شد حضرت فرمود:
« يُقَدَّرُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ كُلُّ شَيْءٍ يَكُونُ فِي تِلْكَ السَّنَةِ إِلَى مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَيْرٍ وَ شَرٍّ وَ طَاعَةٍ وَ مَعْصِيَةٍ وَ مَوْلُودٍ وَ أَجَلٍ أَوْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِي تِلْكَ السَّنَةِ وَ قُضِيَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ الْمَشِيئَة»(۳) « در شب قدر، هر امرى از امور بندگان تا شب قدر سال آينده معين مى گردد، از خير و شر، طاعت و معصيت، ولادت و مرگ و روزى موجودات و هر آن چه در آن سال مقدر گشته حتمى است و خداوند را در آن مشيت است.»
دو: قدر به معنای شأن و منزلت است چنانکه در قرآن کریم می خوانیم:« وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِه...»(۴) « و خدا را آن گونه كه سزاوار اوست نشناخته و توصيف نكردند.»
مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان در خصوص رابطه این معنا با شب قدر وجوه مختلفی نقل نموده از جمله اینکه:
الف: در شب قدر، قرآنِ با قدر و منزلت بر پيامبرِ ( صلی الله علیه و اله ) والاقدر و براى امتِ با قدر و ارزش، به واسطه ملكى صاحب قدر، نازل گرديده است.
ب: هر كس اين شب را زنده بدارد و إحياء داشته باشد صاحب قدر و منزلت مى گردد.
ج: طاعات و عبادات در این شب، قدر و منزلت والا و ثواب زیادی دارند.(۵)
سه: معنای دیگر واژه قدر ضیق و تنگی است. به عنوان نمونه در یکی از آیات قرآن می خوانیم:« ...وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ…» (۶)« و كسى كه روزى بر او تنگ است... .»
در خصوص رابطه این معنا با شب قدر گفته اند که در این شب با نزول ملائکه الهی زمین تنگ می گردد.(۷)
در پایان لازم به ذکر است که جمع بین معانی مذکور منعی ندارد و ممکن است همه آنها در خصوص شب قدر به نوعی صادق باشد.
پی نوشت ها:
۱. طلاق(۶۵) آیه ۳.
۲. دخان(۴۴) آیه ۴.
۳. كليني، محمد بن يعقوب، كافي، تهران، دار الكتب الإسلامية، ۱۴۰۷ ه ق، ج۴، ص ۱۵۷.
۴. أنعام(۶) آیه ۹۱.
۵. طبرسى، فضل بن حسن ، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ ش، ج۱۰، ص ۷۸۶.
۶. طلاق(۶۵) آیه ۷.
۷. طبرسى، فضل بن حسن ، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ ش، ج۱۰، ص ۷۸۶.