پرسش:
در زمان ائمه علیهم‌السلام اعمال شب‌های قدر یا اعمال مراسم مذهبی به‌صورت اجتماعی و گروهی انجام می شد یا نه؟
پاسخ:
دعای دسته‌جمعی، در سیرۀ اهل‌بیت ( علیهم السلام ) وجود داشته؛ ولی به‌صورت کلّی، برخی از جزئیات و شرایط در انجام عبادات و مناسک دینی، به عهدۀ مکلّفان واگذارشده و نبودن این‌گونه جزئیات در سیرۀ آن بزرگواران، خللی به‌درستی آن‌ها وارد نمی کند. برخی از جزئیات و شرایط نیز به‌صورت کلی در سیرۀ اهل‌بیت ( علیهم السلام ) بوده و به‌هرحال تا وقتی‌که این جزئیات با دیگر احکام و ملاک های شرعی تعارض نداشته باشد، ضرری به آن مناسک عبادی و اعمال صالح وارد نمی شود.
نکتۀ اول:
یکی از شرایط و آدابی که برای دعا در روایات مطرح شده، این است که گروهی از مؤمنان گرد هم‌آیند و دعا کنند؛ به این صورت که برخی دعا کنند و برخی «آمین» بگویند. در برخی از روایات از سه نفر و در برخی از چهار نفر و در برخی از چهل نفر به‌عنوان تعداد مؤمنان در دعای جمعی یادشده است.(۱) برای نمونه، در حدیثی از رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله) آمده است که «هرگاه چهل نفر گرد هم‌آیند و برای حاجتی واحد به درگاه خدا دعا کنند، حتماً خداوند دعایشان را مستجاب میکند. حتی اگر کوهی را نفرین کنند، آن کوه را [با دعایشان] از جا برمی‌کنند».(۲) نیز بر اساس روایتی از امام صادق (علیه السّلام) «چنانچه سه مؤمن در نزد برادری که از گزند او آسوده اند و از شرّش بیمناک نیستند و به خیرش امید دارند، گرد آیند، اگر خدا را بخوانند، اجابتشان می کند و اگر چیزی از او بخواهند، عطایشان می فرماید و اگر از او بیش‌تر بخواهند، بیش تر به آنان می دهد» و در ادامۀ روایت آمده است که «حتی اگر سکوت کنند [و لب به خواهش نگشایند]، خداوند بی درخواست به آنان عطا می کند».(۳)
اهل‌بیت (علیهم السّلام) خود نیز به این توصیه ها عمل می کردند. گویی سیرۀ امام باقر (علیه السّلام) چنین بود که هرگاه پیشامدی اندوهگینش می ساخت، زنان و کودکان را گرد می آورد، سپس دعا می کرد و آن‌ها آمین می گفتند.(۴)
روایات دراین‌باره بسیار است و در تاریخ نیز موارد متعددی سراغ داریم که اهل‌بیت ( علیهم السلام ) همراه با دیگر مؤمنان برای حاجتی مانند دعای باران، گرد هم آمده اند.(۵) امام حسین (علیه السّلام) نیز دعای معروف عرفه را در جمع و با صدای بلند خواند. پس درمجموع، جمع شدن مؤمنان به‌قصد دعا و درخواست حاجت، در سیرۀ اهل‌بیت ( علیهم السلام ) بوده و مورد تأکید است و حتی اگر به این قصد هم جمع نشده باشند، خوب است از این فرصت برای دعا استفاده کنند. طبق روایتی از امام صادق (علیه السّلام)، هرگاه مؤمنان گرد هم جمع شوند، به همان تعداد نیز فرشتگان حاضر می شود و اگر دعا کنند، فرشتگان نیز آمین می گویند و اگر از شرّ چیزی به خدا پناه ببرند، آن فرشتگان نیز برای آنان دعا می کنند که خداوند آن شرّ را از آنان بگرداند و نزد خدا برای آنان شفاعت می کنند تا حاجتشان برآورده شود.(۶)
البته در برخی آیات قرآن (۷) و روایات، (۸) به دعای آهسته و مخفیانه نیز توصیه‌شده که باید حمل بر حوائج شخصی و خصوصی گردد؛ همان‌گونه که حضرت زکریا دعا برای فرزند دار شدن خود را به‌صورت پنهانی بیان کرد.(۹) به‌علاوه، دعا کردن در خلوت و با صدای آهسته، از شبهۀ ریا نیز به دور است؛ ولی این، منافاتی با مطلوبیت دعای جمعی ندارد؛ کما این‌که در صدقه نیز به هر دو شیوۀ مخفی و علنی توصیه‌شده است.(۱۰)
تجمع در مسجد نیز از توصیه های کلی اهل‌بیت و سیرۀ مستمر آن بزرگواران مخصوصاً در شب های قدر بوده است. برای نمونه، نقل‌شده که امام صادق (علیه السّلام) با این‌که بیماری شدیدی داشت، دستور داد ایشان را به مسجد پیامبر (مسجدالنبی) ببرند و تا صبح شب بیست و سوم ماه رمضان در آن جا باقی ماندند.(۱۱) روشن است که حضور در مسجد، مستلزم حضور در جمع مؤمنان است.
نکتۀ دوم:
آنچه یک اصل در فرهنگ دینی ما شمرده می شود، دعا و راز و نیاز است؛ اما ممکن است برخی از جزئیاتی که امروزه در مراسم دعا و نیایش مشاهده می شود، مستند به سیرۀ اهل نباشد. این‌گونه موارد اگر با دیگر دستورهای دینی تعارض نداشته باشند، پرداختن به آن‌ها اشکالی ندارد. همان‌گونه که امروزه در مواردی مانند عزاداری سید الشهداء، ساختن مسجد، تحصیل علم، آموزش قرآن و…، روش ها و سلیقه هایی به کار می رود که سابقه نداشته؛ ولی چون با معیارهایی دینی و دیگر دستورهای شرعی تعارض ندارند و مجموع کار، تحت عنوان «عزاداری»، «عمران مسجد»، «تحصیل علم»، «آموزش قرآن» و… می گنجد، همگی از مصادیق این کارهای دینی شمرده می شوند و نبودن این جزئیات در زمان اهل‌بیت، خللی به اعتبار آن‌ها وارد نمی کند.
در مناسکی مانند احیای شب های قدر و خواندن دعای کمیل نیز هرچند گزارشی در دست نداریم که نشان دهد اهل‌بیت این برنامه ها را به‌صورت دسته‌جمعی انجام داده باشند، ولی اولاً با استناد به ادلۀ کلی دال بر دعای جمعی، می توان گفت انجام جمعی این مناسک نیز مطلوب است، مگر مانع خاصی مانند مزاحمت پیش بیاید. ثانیاً جزئیات دیگری مانند ترتیب برنامه ها و تلفیق مراسم دعا با قرائت قرآن و موعظه و پذیرایی و…، نیز تا وقتی مصداق یک عمل مکروه یا حرام نباشد، هیچ اشکالی ندارد و مجموعۀ آن مراسم، از مصادیق عبادت و عمل صالح شمرده خواهد بود.
نتیجه:
خلاصه این‌که: انجام گروهی دعا و نیایش، در سیرۀ اهل‌بیت (علیهم السّلام) نیز معمول بوده؛ ولی شاید نه به‌صورت امروزی و با این نظم و نسقی که ما برگزار می کنیم؛ اما این، هیچ اشکالی در کار ایجاد نمی کند؛ زیرا همۀ این جزئیات و مصادیق، تحت عنوان «دعا و مناجات» جای می گیرند و از مصادیق عمل صالح اند؛ مگر موارد خاصی که مشمول حکم دیگری مانند مزاحمت باشد.
کلیدواژه:
آداب دعا، دعای جمعی، دعای فردی، مراسم مذهبی، سیرۀ اهل‌بیت در دعا.
پی نوشت ها:
۱. برای آگاهی از مجموعۀ احادیث دراین‌باره، ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، با همکاری رسول افقی و احسان سرخه ای، نهج الدعاء (با ترجمۀ فارسی)، مترجم: حمیدرضا شیخی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش، ج ۱، ص ۵۸۰ ـ ۵۸۳.
۲. همان، ص ۵۸۰، ح ۸۹۶ (به نقل از: الفردوس، ج ۵، ص ۱۵۴، ح ۷۷۹۵ و منابع دیگر).
۳. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج ۲، ص ۱۷۸، ح ۱۴.
۴. کلینی، همان‌جا، ص ۴۸۷، ح ۳ از امام صادق (علیه السّلام).
۵. این مطلب مشهورتر از آن است که نیاز به سند داشته باشد، ولی برای نمونه، ر.ک: کلینی، کافی، ج ۳، ص ۴۶۲. (کتاب الصلاة، باب صلاة الاستسقاء)
۶. کلینی، همان‌جا، ص ۱۸۷، ح ۶.
۷. سورۀ اعراف، آیۀ ۵۵.
۸. ر.ک: محمدی ری شهری و همکاران، نهج الدعاء، ج ۱، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۷.
۹. سورۀ مریم، آیۀ ۲ و ۳.
۱۰. سورۀ بقره، آیۀ ۲۷۱ و ۲۷۴.
۱۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان ـ بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ ق، ج ۹۴، ص ۴، ذیل حدیث ۴ به نقل از یحیی بن علا.
موضوع: