پرسش:
میخواستم نظر شما درباره تجربه نزدیک به مرگ رو بدانم. آیا این تجارب را صحیح می‌دانید؟ بسیاری از کسانی که این تجربه را داشتند، خوشی را احساس می‌کردند و کمتر کسی از تجربه دردناک خبر می‌دهد با این که بسیاری از آنها مسلمان نبودند.
پاسخ:
مقدمه:
تجربه نزدیک مرگ(۱) به معنای تجربه کردن حوادث و یا بیماری‌های خطرناکی است که فرد را به حالت مرگ بسیار نزدیک می‌کند. این تجربه ممکن است شامل تجربه مثبت و آرام‌بخش یا تجربه منفی و اضطراب‌آور و یا بدون هیچ حسی باشد. در تجربه مثبت، احساساتی مثل احساس خروج از بدن، احساس شناور بودن، سکوت کامل، احساس امنیت و گرما، دیدن تونل نورانی، دیدن بستگان فوت‌شده و غیره باشد و در تجربه منفی، ممکن است شامل احساس درد و اضطراب باشد. توضیحات در مورد این تجربه «NDE» ازنظر علمی و مذهبی بسیار متفاوت است.(۲) در ادامه پاسخ سؤال شمارا در این خصوص در قالب چند نکته تقدیم می‌کنیم:
نکته اول: مشکل راستی آزمایی مشاهدات
اولین نکته‌ای که در این میان باید بدان توجه داشته باشید این است که مشاهدات و تجربیاتی که از مسئله مرگ بیان می‌شود، باید در جای خود ثابت‌شده و گزارش‌هایی که از این افراد به دست می‌آید مورد راستی آزمایی قرار گیرد. در ادامه باید ثابت شود که آنچه ایشان مورد تجربه شخصی قرار داده‌اند، واقعیتی بیرون از ذهن و ضمیر ایشان بوده و جلوه‌ای از تخیلات و توهمات انباشته ذهنی که در آن لحظه خود را نمایش داده است، نباشد؛ که البته این اثبات، نمی‌تواند راحت و ساده صورت گیرد. چراکه به‌شدت مبتنی بر یک تجربه شخصی و غیرقابل اشتراک است.
نکته دوم: حقیقت مرگ
برحسب ظاهر، اولین بار در سال ۱۹۷۵، ریموند مودی در کتاب خود با نام «زندگی بعد از زندگی» که بر مبنای مصاحبه‌هایی است که وی با افرادی انجام داده بود که بعد از مرگ دوباره به زندگی بازگشته بودند، اصطلاح تجربه نزدیک مرگ را به کاربرد.(۴) ولی همین اصطلاح نباید برای انسان این سوءتفاهم را ایجاد کند که آنچه رخ داده نوعی «مرگ» است.
درواقع مرگ عبارت است ورود به عالم برزخ كه بازگشت از آن به نحو عادی امکان‌پذیر نیست. از آنجا که همه کسانی كه تجربیات نزدیك به مرگ داشته‌اند به هرحال به زندگی دنیا بازگشته‌اند در واقع آنها نمرده بودند و صرفا تجربه روحی نزدیک به مرگ داشته‌اند؛ تجربه‌ای نظیر آنچه در عالم خواب اتفاق می‌افتد هرچند عمیق‌تر.(۳) درنتیجه حالاتی که در این گزارشات وجود دارد، قابل تطبیق با اوصاف عالم برزخ و حالات مرگ در روایات نیستند.
نکته سوم: نسبت آموزه‌های اسلامی باتجربه‌های نزدیک به مرگ
تنوع و گوناگونی آنچه امروزه به‌عنوان تجربه نزدیک به مرگ در محافل علمی و عرفی وجود داشته و عدم راستی آزمایی (به جهت نکته اول) در خصوص آن سبب می‌شود تا نسبتِ این‌گونه تجربیات، با آنچه اسلام در خصوص زندگی پس از مرگ و عالم برزخ می‌گوید، کاملاً قابل توضیح و توصیف نباشد.
به‌عبارت‌دیگر، در اینجا با یک تجربه بسیط و روشن مواجه نیستیم تا بگوییم آیا صحیح است یا خیر؛ بلکه در اینجا انبوهی از تجربیات آن‌هم با جزئیات ریزودرشت وجود دارد که برخی از آنها کاملاً قابل تطبیق با آموزه‌های دین اسلام بوده و برخی از آن نیز با این آموزه‌ها مخالف است.
اما به‌هرحال اصول اساسی این‌گونه تجربیات، نظیر حقیقت روح، واقعیت زندگی پس از مرگ و... مورد تأیید اسلام است.
نکته چهارم: تجربیات دردناک
ممکن است بپرسید، تجربیات نزدیک به مرگ، حالتی خوشایند و احساس نیکو را برای شخص ایجاد می‌کنند، درحالی‌که به قطع و یقین برخی از این افراد در زمره ملحدان و گناهکاران قرار دارند. در اینجا باید به این نکته توجه داشت که اولا:ً (با فرض صداقت ایشان) همان‌طور که گذشت اصلاً مرگی را تجربه نکرده‌اند تا بخواهد شاهد سختی‌های مرگ باشد؛ ثانیاً: در جای خودش توضیح داده‌شده که برخی از ملحدان به سبب قصوری که دارند، مستضعف فکری نامیده می‌شوند و ان‌شاءالله اهل نجات می‌باشند؛ همچنین برخی از گناهکاران نیز به‌واسطه سختی‌های زندگی و بیماری یا توبه و پشیمانی باطنی، بخشیده شده و به همین جهت، از عذاب رهایی می‌یابند. ثالثاً: بسیاری از گزارش‌هایی که از تجربه مرگ بیان‌شده، اتفاقاً آن را مملو از ناراحتی و عذاب بیان کرده‌اند و به‌عبارت‌دیگر بحث احساس سبکی و راحتی، عمومیت ندارد؛ چراکه بسیاری از افراد آن را به‌گونه‌ای دیگر تجربه کرده‌اند. در قرآن کریم هم این معنا این‌گونه بیان می‌شود که «و اگر آن زمانی را كه فرشتگان جان كافران را می‌ستانند، مشاهده كنی [می‌بینی] كه بر چهره و پشتشان ضربات سنگینی می‌كوبند و [به آنان نهیب می‌زنند كه] عذاب سوزان را بچشید!»(۵)
نتیجه:
ازآنچه بیان شد روشن می‌شود که تجربه نزدیک به مرگ، یک تجربه کاملاً شخصی و غیرقابل اشتراک (و به‌تبع آن غیرقابل اثبات) برای اشخاص است که در حقیقت تجربه‌ای از جدا شدن روح انسان از بدن است که نمی‌توان آن را به عنوان مرگ انسان قلمداد کرد چرا که آنچه در هنگام مرگ حقیقی رخ می‌دهد، سفری معمولاً بی‌بازگشت و سکونت در عالم برزخ است که البته در نحوه کیفیت جان دادن، با توجه به آیات و روایات، میان مؤمنان و کافران تفاوت بسیاری وجود دارد. هرچند بسیاری از تجربیاتی که به نحو صادقانه گزارش‌شده است، می‌تواند قابل تطبیق بر آیات و روایات بوده و ازنظر اعتقادی، مهر تأیید را دریافت کند.
پی‌نوشت‌ها:
۱. به انگلیسی: Near-death Experience (به‌صورت مخفف: NDE)
۲. برگرفته از سایت ویکی‌پدیا مدخل «تجربه نزدیک به مرگ»
۳. ر.ك: طباطبایی، محمدحسین، انسان از آغاز تا انجام، انتشارات الزهراء، چاپ دوم، ۱۳۷۱، ص ۶۳.
۴. کجباف، محمدباقر و دیگران، تبیین رابطه روح و بدن با تکیه‌بر نظریه سیستم‌ها و تجربه‌های نزدیک مرگ، فصلنامه کلام اسلامی، دوره ۲۲، شماره ۸۵، صفحه ۱۲۹-۱۴۷
۵. سوره الأنفال، آیه ۵۰
موضوع: