علوم و دانشی که امامان شیعه از آن برخوردار بوده‌اند، دو دسته است:
۱ـ دانشی که از طریق غیر عادی و به طور مستقیم از منبع فیض الهی یا از طریق امام پیش از خود دریافت می‌کردند که چگونگی آن بر ما روشن و نمایان نیست.
هر امام و پیشوای، دانش‌هایی را که از امام پیش از خود دریافت کرده بود، به طریقی غیر عادی به امام بعدی منتقل می‌نمود، به همان شکل و گونه‌ای که حضرت علی علیه‌السلام فرمود: "پیامبر در گوش من نجوا نمود، به گونه‌ای که هزار باب علم بر من گشود. از هر بابی هزار باب علم باز شد".(۱)
ما دقیقاً از کیفیت آن آگاهی نداریم، اما می‌دانیم به صورت عادی نبوده است. از این نوع علم، گاهی در منابع شیعی به "علم لدنی" یاد می‌شود.
دانش‌هایی که مربوط به امامت و رهبری دینی انسان‌ها هستند، در این بخش جای می‌گیرند. بیان احکام الهی، هدایت دینی مردم، مرجعیت دینی و تفسیر آیات الهی و هر آنچه که مربوط به هدایت انسان‌ها است، در این طبقه قرار دارد.
دریافت این نوع دانش، شرط سنی خاصی ندارد، هر گاه خداوند اراده نماید و شرایط برای امامت و پیشوایی دینی برای امام فراهم شود، چنین دانشی به او افاضه خواهد شد، و از این باب است پاسخ دادن امام جواد علیه السلام به سی هزار مساله در یک جلسه.(۲)
۲ـ دانش‌هایی که از طریق عادی به دست می‌آیند. این نوع از علوم می‌تواند متفاوت باشد و سن در آن تأثیر داشته باشد، اما این بخش از علوم، مربوط به هدایت و راهنمایی دینی نیست. اگر بخشی از این علوم برای هدایت و امامت و پیشوایی لازم باشد، از همان طریق اوّل به امامان معصوم علیهم‌السلام افاضه می‌شود و شرط سنی در آن لحاظ نمی‌شود.
برخی از خدمات علمی و اجتماعی حضرت امام جواد علیه‌السلام به قرار زیر است:
۱) گویی به مسایل و شبهات اعتقادی: این مهم در قالب پرسش و و مناظره و گفتمان و نامه‌نگاری صورت می‌گرفت.
۲) تشکیل مکتب علمی و تربیت شاگردان: امام شخصیت‌های مهم علمی مانند علی بن مهزیار، احمد بن ابی نصر بزنطی و زکریا بن آدم تربیت کرد که هر کدام در گسترش معارف و علوم اسلامی بسیار تأثیرگذار بودند.
۳) فعالیت‌های سیاسی: این مهم نیز در قالب‌های مختلف از جمله نفوذ به درون حکومت صورت می‌گرفت؛ بدین معنا که امام به هواداران خود اجازه می‌داد به حکومت نفوذ کرده و مناصب و سمت های حساس را در دست بگیرند.
۴) حمایت از شیعیان: این رویکرد نیز در قالب‌های مختلف مانند حمایت‌های مالی و جلوگیری از ظلم بر آنان شکل می‌گرفت. مرحوم کلینی نقل می‌کند که حضرت جواد، بنا به درخواست یکی از شیعیان سیستان، طی نامه‌ای به والی این منطقه سفارش کرد که در اخذ مالیات، بر او سخت نگیرد. والی که از پیروان امام بود، نه تنها بدهی او بابت خراج را نگرفت، بلکه اعلام کرد تا آن زمان که بر سرکار است، او را از پرداخت خراج معاف خواهد کرد. علاوه بر این دستور داد برای او مستمرّی نیز تعیین کردند.
پی نوشت:
۱. مفید، الارشاد، قم ، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۶
۲. کلینی، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۴۹۶