پرسش:
مادر در اسلام چه جایگاهی دارد؟
پاسخ:
واژه «اُم» به معنای مادر در قاموس فرهنگ اسلامی و فرهنگ‌های مربوط به نهاد خانواده و جامعه، بخصوص جوامع مشرق زمین که بعضاً با فرهنگ غنی اسلام توسعه یافته‌اند بسیار شاخص و ارزشمند است. غالب منابع و متون عرفانی و اسلامی هرجا که سخن از احترام و ارزشمند شمردن انسانهاست خصوصاً بر روی واژه زیبای «مادر» تکیه می‌شود. در «رسالۀ حقوق» امام سجاد(علیه السلام) می‌فرماید: و اما حق مادرت این است که بدانی او ترا از جایی برداشته که کسی، دیگری را برنمی‌‌دارد و از میوه دل خود به تو داده که کسی به کس دیگر نمی‌دهد و ترا با تمامی اعضای وجود خویش نگهبان بوده است و باکی نداشته که خود گرسنه ماند اما در عوض ترا سیر گرداند و خود تشنه ماند تا ترا سیراب سازد و خود برهنه باشد و ترا بپوشاند و خود در آفتاب باشد و ترا در سایه نگاه دارد و به خاطر تو بیداری می‌کشد و ترا از گزند گرما و سرما دور دارد پس جز به یاری خدا و توفیق او از عهده سپاس برنخواهی آمد.»(۲)
در روایات آمده که روزی رسول اللّه(صلی الله علیه و اله) در مسجد نشسته بود جبرئیل فرود آمد و سلام کرد و عرضه داشت: یا رسول‌اللّه! قدم به قبرستان بقیع گذارید تا شاید به برکت حضور شما رحمت شما شامل حال برخی از اموات گردد. پیامبر(صلی الله علیه و اله) به بلال دستور داد تا در مدینه ندا کند که مردم به قبرستان آیند. آن حضرت از درون قبری صدای ناله شنید تا اینکه زنی به حضور پیامبر(صلی الله علیه و اله) شرفیاب شد و در حالی که به آن قبر اشاره کرده بود عرضه داشت: یا رسول اللّه(صلی الله علیه و اله) من مادر صاحب این قبر هستم فرمان چیست؟ آن حضرت فرمود: او را حلال کن، زیرا فرزندت در عذاب است. آن زن عرضه داشت یا رسول اللّه(ص) من او را حلال نمی‌کنم...زیرا من او را از شیره جان پرورده‌ام و مشقات و سختی‌های فراوانی را به جان خریده ام، او را بسیار دوست داشتم تا روزی رسد که پشتیبان و حامی و پناهگاه من باشد ولی به هنگام بزرگسالی به آزار من پرداخت. سپس حضرت دست به دعا برداشت که: خدایا به حق خَمْسَةُ النُّجَباء... صدای این فرزند را به گوش مادرش برسان تا شاید به فرزندش رحم کند. و به مادر دستور داد تا گوش به خاک قبر پسر گذارد و ناله‌های او را استماع کند. مادر ناله جانسوزی شنید که می‌گوید: ای مادر... بالای سرم و پائین پایم از چپ و راست همه در آتش عذاب است، از من درگذر و گرنه تا قیامت به همین درد و محنت مبتلا خواهم بود. مادر به حال پسر رقّت کرد و گفت: خداوندا از سر تقصیر او گذشتم. در حال خداوند بر آن جوان معذّب لباس رحمت پوشانید.(۳)
شیخ اجل سعدی شیرازی در این باره می‌نویسد: وقتی به جهل جوانی بانگ بر مادر زدم دل آزرده به کنجی نشست و گریان همی گفت، مگر خُردی فراموش کرده‌ای که درشتی می‌کنی؟! چه خوش گفت زالی به فرزند خویش چو دیدش پلنگ افکن و پیلتن گر از عهد خردیت یاد آمدی که بیچاره بودی در آغوش من نکردی در این روز بر من جفا که تو شیرمردی و من پیر زن(۴)
فلسفه احترام و تکریم نسبت به والدین
خداوند متعال در قرآن کریم شیوه‌ها و الگوهای مختلف در راستای احترام به مقام والدین به ویژه مادر برای ما معرفی فرموده است یعنی علاوه بر اینکه به دوران سرشار از رنج و درد بارداری اشاره می‌فرماید، نحوه تکریم و تجلیل را نسبت به مقام مادر برای ما بیان می‌فرماید: « وَوَصَّینَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیهِ إِحْسَانًا ۖ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا ۖ وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا ۚ حَتَّیٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَی وَعَلَیٰ وَالِدَی...؛(۵) و ما انسان را به احسان و نکوداشت در حق مادر خویش سفارش کردیم که چگونه مادر با رنج و زحمت بار حمل را تحمل نمود و با درد و رنج توصیف ناپذیر وضع حمل کرد چه در طول این سی ماه بزرگترین ایثار و فداکاری را در مورد فرزندش انجام می‌دهد.» بعد از دوران زایمان که یکی از سخت‌ترین لحظات زندگی مادر است دوران حساس و سخت دیگری در پیش است. دوران مراقبت شبانه روزی از فرزند، دورانی که فرزند کوچک بیمار قادر به بیان محل درد نیست و در صورت گرسنگی و تشنگی و یا گرم و سرد بودن محیط زندگی قادر به بیان آنها نیست. مادر باید یک یک این نیازها را تشخیص داده و برآورده سازد. لذا آیه می‌فرماید هنگامی که طفل به حد رشد و تکامل رسید آنگاه سزاوار است که عرضه دارد خدایا، مرا بر نعمتی که عطا فرمودی توانایی بخش و نحوه تشکر کردن از والدین را به من بیاموز.
ام سلمه خدمت پیامبر(صلی الله علیه و اله) رسید و عرض کرد: همه افتخارات نصیب مردان شده، زنان بیچاره چه سهمی از این افتخارات دارند؟ پیامبر(صلی الله علیه و اله) فرمود:؛ هنگامی که زن باردار می‌شود در تمام طول مدت حمل به منزله روزه‌دار و شب زنده‌دار و مجاهد در راه خدا با جان و مال است و هنگامی که وضع حمل می‌کند آنقدر خدا به او پاداش می‌دهد که هیچکس حد آن را از عظمت نمی‌داند و هنگامی که فرزندش را شیر می‌دهد در برابر هر مکیدنی از سوی کودک خداوند پاداش آزاد کردن برده‌ای از فرزندان اسماعیل را به او می‌دهد و هنگامی که دوران شیرخوارگی کودک تمام شد یکی از فرشتگان بزرگوار بر پهلوی او می‌زند و می‌گوید: برنامه اعمال خود را از نو آغاز کن چرا که خداوند همه گناهان ترا بخشید.»(۶)
از دیدگاه امام سجاد(علیه السلام) حقوق والدین و ادای حسن وظیفه نسبت به زحمات آنان به قدری ارزشمند شمرده می‌شود که حتی بعد از مرگ آنها، انسان قادر به دریافت این عظمت نمی‌باشد و نمی‌تواند ذرّه‌ای از آن همه محبت را جبران سازد. آن حضرت در این راستا خطاب به درگاه کبریائی و آستان ربوبی این چنین بیان می‌فرماید: خدایا... دانستن آنچه درباره والدین بر من واجب است الهام نما و آموختن همه آن واجبات را بی‌کم و کاست برایم فراهم آور. سپس مرا به آنچه که به من الهام می‌فرمایی وادار کن و برای انجام در آنچه به دانستن آن بینایم می‌سازی توفیقم ده تا بجا آوردن چیزی از آنچه مرا به آن دانا گردانیده‌ای از من فوت نگردد و اندام و اعضاء من از خدمت در آنچه به من الهام نموده‌ای سنگین نشود.»(۷)
همچنین خداوند متعال در ارتباط با زحمات طاقت فرسا و رنج‌های بی‌شمار مادر چه در حین بارداری و چه در ایام پرورش فرزندان وصیت یا توصیه‌ای مشابه در سوره لقمان فرموده است: «و وصّینا الانسان بوالدیه وهناً علی وهنٍ و فصاله فی عامین ان اشکرلی و لوالدیک الی المصیر..؛(۸) و ما به هر انسانی سفارش کردیم که در حق مادر خویش نیکی کند که از روی «وهن» (سنگینی و ضعف) بار حمل فرزند را برداشته تا مدت دو سال که طفل را از شیر باز می‌گیرد. هر انسانی بایستی در ابتدا مرا شکر گوید و آنگاه مادر را تشکر و سپاس گوید و بازگشت خلق بسوی خداست.»
نیکی باید مستقیم و بدون واسطه باشد
قرآن کریم در سوره انعام، آیه ۱۵۱، نیکی به پدر و مادر را بلافاصله بعد از مبارزه با شرک عنوان می‌نماید که دلیل بر اهمیت فوق العاده حق پدر و مادر در دستورات فرهنگ اسلامی است. در این آیه می‌فرماید: «الّا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً؛هیچ چیز را شریک خدا قرار ندهید و نسبت به پدر و مادر نیکی کنید.» اصل فرمایش این است که: «بالوالدین احساناً؛ اگر می‌فرمود: الی الوالدین احساناً؛ یعنی نیکی کردن هرچند به طور مستقیم و یا غیر مستقیم باشد. اما «بالوالدین احساناً» یعنی نیکی کردن به طور مستقیم و بدون واسطه، آیه می‌فرماید موضوع نیکی به پدر و مادر آنقدر اهمیت دارد که باید فرزند شخصاً و بدون واسطه آنرا انجام دهد.(۹)
مطالعه در زندگینامه بسیاری از دانشمندان و فیلسوفان جهان و علل ترقی و پیشرفت آنان در علم و حکمت، هر وجدان آگاه و افکار بیدار را به قضاوت صحیح پیرامون تربیت شایسته و سازنده مادران ارجاع می‌دهد.(۱۰)
پی نوشت‌ها:
۱- لغت نامه دهخدا، ج۳، ص۳۲۹۸ - ۳۲۹۷.
۲- ارزش پدر و مادر، سید اسماعیل گوهری، ص۲۱ - ۲۰.
۳- حقوق والدین، حدیث مهر مادر، محمد حسین قاسمی، ص۳۱ - ۳۰، نشر: روح.
۴- کلیات سعدی، باب ششم در ضعف و پیری، دکتر محمد علی فروغی، ص۱۵۱.
۵- سوره احقاف، آیات، ۱۶ - ۱۵.
۶- «بلی اذا حملت المرئة کانت بمنزلة الصائم القائم المجاهد بنفسه و ماله فی سبیل اللّه فاذا وضعت کان لها من الاجر مالایدری احدٌ ما هو لعظمة، فاذا ارضعت کان لها بکلّ مصة کعدل عتق محررٍ من ولد اسماعیل، فاذا فرغت من رضاعه ضرب ملکٌ کریم و علی جنبها و قال استأنفی العمل فقد غفرلک... تفسیر نمونه، ج۱۳، جزء شانزدهم، ص۵۸ - ۵۷، آیت اللّه مکارم شیرازی.
۷- «... و الهمنی علم ما یجب لهما علی الهاماً واجمع لی علم ذلک کلّه تماماً، ثمّ استعملنی بما تلهمنی منه و وفقنی للنّفوذ فیما تبصرنی من علمه حتّی لایفوتنی استعمال شی‌ء علمتنیه ولا تثقل ارکانی عن الحفوف فیما الهمتنیه...» صحیفه کامله سجادیه، فیض الاسلام، دعای حضرت برای پدر و مادر، ص۱۵۹.
۸- سوره لقمان، آیه ۱۴.
۹- مقام پدر و مادر در فرهنگ اسلامی، ص۹، محمدرضا صالحیان - نشر: مهر قائم.
۱۰- تاریخ جامع ادیان، جان مایرناس، کنفوسیانیزم و مکتب اصولی چین - ترجمه دکتر علی اصغر حکمت.
موضوع: