پرسش:
چرا از امام باقر(علیه السلام ) که شکافنده علوم لقب دارند کتابی نمانده است؟
پاسخ:
ائمه(علیهم السلام) وظیفه انبیا را داشتند، یعنی وظیفه آنان هدایت مردم و بیان اسلام می‌باشد. اینان در این عرصه فعالیت‌های مهمی انجام دادند. امام باقر(علیه السلام) نیز در راستای هدایت مردم و بیان معارف اسلامی گام‌های بلند برداشت تا آنجا كه امروزه بیشتر احادیث مربوط به معارف و احكام اسلامی از ایشان و امام صداق(علیه السلام) می‌باشد. شاید همین امر باعث شد كه رسول خدا از وی به‌عنوان " باقرالعلوم" یاد نمود، چنانچه از جابر بن عبدالله منقول است كه حضرت رسول(صلی الله علیه و اله) به من فرمود: ای جابر! امید است كه تو در دنیا بمانی تا ملاقات كنی فرزندی از من كه از اولاد حسین خواهد بود كه او را محمّد نامند، یبْقُرُ عِلْمَ الدِّینِ بَقْرا،(۱) یعنی او می‌شكافد علم دین را شكافتنی، پس هرگاه او را ملاقات كردی سلام مرا به او برسان.
به نظر می‌رسد كلام رسول خدا درباره امام باقر(علیه السلام) ناظر بر این است كه وی در عرصه نشر معارف دینی و علم خداشناسی شكافنده علم می‌باشد، بر این اساس بود كه حضرت طی مدت امامت خود، در همان شرایط نامساعد، به نشر و اشاعه حقایق و معارف الهی پرداخت و مشكلات علمی را تشریح نمود و جنبش علمی دامنه‌داری به وجود آورد كه مقدمات تأسیس یك «دانشگاه بزرگ اسلامی» را كه در دوران امامت فرزند گرامش امام صادق(علیه السلام) به اوج عظمت رسید، پی‌ریزی كرد. روایات و احادیث متعدد درزمینهٔ مسائل و احكام اسلامی، تفسیر، تاریخ اسلام و انواع علوم، از آن حضرت به یادگار مانده است، افزون بر آن، رجال و شخصیت‌های بزرگ علمی از محضر آن حضرت استفاده می‌كردند. كه هرکدام در گسترش علوم نقش اساسی داشتند، چنانكه «جابر بن یزید جعفی» و «كیسان سجستانی» (از تابعین) و فقهایی مانند: «ابن مبارك»، «زهری»، «اوزاعی»، «ابوحنیفه»، «مالك»، «شافعی»، «زیاد بن منذر نهدی» از آثار علمی او بهره‌مند شده سخنان آن حضرت را، بی‌واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‌اند. كتب و مؤلفات دانشمندان و مورخان اهل تسنن مانند طبری، بلاذری، سلامی، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی و كتبی مانند موطأ مالك، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشری و ده‌ها نظیر این‌ها، كه از مهم‌ترین كتب جهان تسنن است، پر از سخنان پرمغز پیشوای پنجم است و همه‌جا جمله: «قال محمد بن علی» و یا «قال محمد الباقر» به چشم می‌خورد. كتب شیعه نیز در زمینه‌های مختلف سرشار از سخنان و احادیث حضرت باقر(علیه السلام) است. حضرت باقر(علیه السلام) شاگردان برجسته‌ای در زمینه‌های فقه و حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی تربیت كرد كه هرکدام وزنه علمی بزرگی به شمار می‌رفت. شخصیت‌های بزرگی همچون: محمد بن مسلم، زراره بن اعین، ابو بصیر، برید بن معاویه عجلی، جابر بن یزید، حمران بن اعین و هشام بن سالم از تربیت یافتگان مكتب آن حضرتند.(۲)
با توجه به مطالب گذشته باید گفت: گرچه ممكن است ما آثار علمی مانند كتاب از امام باقر(علیه السلام) نداشته باشیم، اما امام با بیان روایات بسیار زیاد و تربیت شاگردان متعدد در عرصه‌های علوم مختلف، فعالیت‌های بسیار مهمی را انجام داد كه این امر ارزشش بیشتر از تدوین چند كتاب می‌باشد. تربیت شاگردان برجسته و پاسخ به پرسش‌ها و شبهات برای امام و پیامبر(صلی الله علیه و اله) اصل اساسی و وظیفه آنان است نه تدوین كتاب. در ضمن در منابع روایی شیعه برای امامان(علیهم السلام ) ده‌ها كتاب و تألیفات برشمرده‌اند. برخی از این کتاب‌ها توسط امام پیشین نگاشته شده، سپس به‌عنوان میراث امامت به امامان بعدی رسیده است، برخی میراث از سلسله پیامبران پیشین بوده، برخی با املای امامان(علیهم السلام) توسط شاگردان نوشته، برخی توسط امامان(علیهم السلام) برای هدایت افرادی خاص و یا درخواست عده‌ای نگاشته شده است. برخی کتاب‌های منسوب به امام باقر(علیه السلام) وجود دارد:
- كتاب التفسیر؛ از امام باقر(علیه السلام).
- رساله‌امام باقر(علیه السلام ) به سعد الخیر.
- كتاب الهدایه؛ از امام باقر(علیه السلام)(۳).
درباره امام باقر(علیه السلام) به منابع زیر مراجعه فرمایید:
-امام محمد باقر، كاظم ارفع.
-پیشوای پنجم, حضرت امام محمدباقر، گروه نویسندگان.
-. دورنمایی از زندگی امام باقر، مهدی پیشوای.
پی‌نوشت‌ها:
۱. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، كنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول.
۲. مهدیی پیشوایی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ یازدهم، ۱۳۷۹ از ص۳۰۶ به بعد.
۳. سید محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ پنجم، ۱۴۱۸ه، ج۲، ص۵۰۲.