پرسش:
وجه اشتراک امامیه (معتقدین به ۱۲ امام معصوم) به و اسماعیلیه در چه اموری است که اسماعیلیه را همچون امامیه از شیعیان می‌دانند؟ همچنین تفاوت‌های آن‌ها در چه اموری است که سبب شده اسماعیلیه از امامیه متمایز شوند؟
پاسخ:
دو مذهب امامیه و اسماعیلیه، از مذاهب شیعی هستند که علی رغم اشتراکات بسیار، تفاوت‌هایی نیز با هم دارند. یکی از موضوعات مهم که امامیه و اسماعیلیه در آن زمینه، اشتراکات بسیار دارند موضوع «امامت» است. با این حال این دو مذهب در برخی از مباحث مرتبط با امامت اختلاف نظر داشته و همین اختلافات منجر به اختلافات دیگر در زمینه‌های اعتقادی و فقهی شده است. با توجه به آنکه بررسی همه این اشتراکات و اختلافات در این مجال نمی‌گنجد، در ادامه، به بررسی مهم‌ترین اشتراکات و اختلافات پیرامون موضوع امامت می‌پردازیم:
اشتراکات دو مذهب:
ضرورت وجود امام: هر دو مذهب عقیده دارند وجود امام ضرورت داشته و زمین هیچ گاه از حجت و هادی خالی نمی‌ماند.(۱)
امامت جزء اصول دین: امامیه و اسماعیلیه برخلاف اهل سنت، امامت را مسئله‌ای کلامی و از اصول دین می‌دانند.(۲)
وجوب عقلی نصب امام بر خداوند: امامیه و اسماعیلیه در اینکه نصب امام عقلاً واجب بوده و می‌بایست از طرف خداوند منصوب گردد، اتفاق نظر دارند.(۳)
ویژگی‌های امام شامل: وجود نص (آیه قرآن یا روایت ائمه قبلی)(۴) عصمت،(۵) علم،(۶) بنا برهم دو مذهب، برای امام واجب و ضروری است.
وظایف امام شامل: حفظ دین و شریعت،(۷) ریاست و مدیریت جامعه،(۸) و تبیین، تفسیر و تأویل قرآن،(۹) که هر دو مذهب در مورد آن هم عقیده هستند.
وجوب شناخت و اطاعت از ائمه (علیهم‌السلام): بنا بر عقیده هر دو مذهب، شناختن امام(۱۰) و همچنین اطاعت از ایشان،(۱۱) امری واجب است.
راه‌های شناخت امام: از دیدگاه هر دو مذهب، نص و معجزه(۱۲) از راه‌های شناختن امام هست.
جانشینی امام علی(۱۳) و امامت دیگر ائمه تا امام صادق (علیهم‌السلام).(۱۴)
اختلافات دو مذهب:
اختلاف در اولین امام: مذهب اسماعیلیه، خود دارای انشعاباتی است و هرکدام از آن‌ها نظری در رابطه با اولین امام ارائه کرده‌اند. برای مثال: مستعلویه، امام علی (علیه‌السلام) را جانشین پیامبر دانسته و امام اول را امام حسن (علیه‌السلام) می‌دانند. از طرفی نزاریه امام علی (علیه‌السلام) را امام اول می‌دانند و امام حسن (علیه‌السلام) را به حساب نمی‌آورند و یا لااقل امام مستودع می‌دانند. از نظر هر دو فرقه نزاریه و مستعلویه، امام حسین (علیه‌السلام) امام دوم است.(۱۵)
اختلاف در جانشین امام صادق (علیه‌السلام): فرقه‌های اسماعیلیه، با همه اختلافاتی که در نحوه جانشینی اسماعیل وجود دارد، عقیده دارند که نص از جانب امام صادق (علیه‌السلام) بر اسماعیل (پسر بزرگ‌تر ایشان) در حالی انجام گرفته که هنوز اسماعیل وفات نکرده بود و لذا به همین خاطر امامت به اولاد ایشان می‌رسد(۱۶) در حالی که امامیه قائلند نص و وصیتی بر اسماعیل واقع نشده بود و شبهه جانشینی اسماعیل به خاطر گمانِ مردم به اینکه اسماعیل پسر بزرگ‌تر است و علاقه‌ای که امام صادق (علیه‌السلام) به ایشان داشت ایجاد شده بود. از سوی دیگر نص بر امامت کسی که قبل از دوران امامتش فوت کند علاوه بر بیهوده بودن، دروغ از آب در می‌آید. همچنین امام صادق (علیه‌السلام) چندین بار مردم را بر وفات پسرش اسماعیل شاهد گرفت.(۱۷)
اختلاف در شخصیت و مفهوم مهدویت: اسماعیلیه در مورد ظهور منجی عقیده دارند محمد بن اسماعیل از دنیا نرفته، بلکه ایشان را آخرین امام و مهدی موعود دانسته‌اند. البته بعد از روی کار آمدن عبیدالله المهدی، با انکار مهدویت محمد بن اسماعیل، برای خود و اجدادش ادعای امامت کرد. این امر باعث دو دستگی مجدد در اسماعیلیه و ظهور قَرامَطه گردید. همچنین در منابع دیگری، محمد بن اسماعیل، منجی و ناسخ شریعت پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) در هنگامه ظهور دانسته شده است(۱۸) اما از دیدگاه امامیه، مهدی امام دوازدهم است.(۱۹)
ادوار امامت: یکی از نکات اختلافی میان امامیه و اسماعیلیه این است که از دیدگاه اسماعیلیه مسئله امامت در یک نظام معین از آغاز بشر شروع شده و تا پایان تاریخ ادامه می‌یابد. بر اساس این دیدگاه، تاریخ بشر از چند دوره تشکیل یافته که هر دوره با یک ناطق که پیامبری دارای شریعت و آئین است شروع و با آمدن ناطق بعدی ختم می‌شود. مجموع این دوره‌ها هفت دوره است. در هر دوره هر ناطقی جانشینی دارد و به دنبال او هفت امام می‌آیند که مسئولیت حفظ و باطن شریعت را بر عهده دارند که آخرین آن‌ها «امام مُتِم» نامیده می‌شود و سپس ناطق بعدی می‌آید. طبق این دیدگاه، محمد بن اسماعیل که امام هفتم از دور ششم است، ناطق دور هفتم می‌شود(۲۰) در حالی که امامیه چنین مسئله‌ای را نپذیرفته و بحث دوری بودن امامت در تاریخ، در ادبیات امامیه وجود ندارد.
اختلاف در تعداد امامان: اسماعیلیه قائل‌اند به اینکه تاریخ بشر از هفت دوره تشکیل شده که در هر دوری بعد از ناطق و وصی او هفت امام وجود دارد و از عدد هفت تجاوز نمی‌کند. استدلالی که بر آن اقامه می‌کنند این است که اگر امامت متناهی العدد باشد منحصر در عدد هفت است؛ زیرا کمیت مطلقه عدد هفت است و دلیلی بر اینکه از کمیت مطلقه تجاوز کند وجود ندارد.(۲۱) اما دیدگاه ایشان در بعضی موارد نقض شده و طبق نقل خودشان، در دور پنجم از ادوار امامت، به جای هفت نفر، چهارده نفر امام وجود دارد.(۲۲) دورِ حاضر که چندین دور از امامان هفتگانه را طی کرده است، مشخص نیست که دارای چند دور خواهد بود و در نتیجه مشخص نیست که اسماعیلیه تا آخر چند امام خواهند داشت؛ اما از دیدگاه امامیه تعداد امامان مشخص بوده و بر اساس روایات متعدد از خود پیامبر (صلی‌الله علیه و آله)- که عامه و خاصه آن را نقل کردند- دوازده تن هستند؛ چنانچه آیت‌الله صافی گلپایگانی ۲۷۱ حدیث از منابع عامه و خاصه را نقل کرده است.(۲۳)
مراتب امامت: اسماعیلیه، منصب امامت را دارای مراتب دانسته که این مراتب در همه ادوار امامت وجود دارد. این مراتب عبارت‌اند از:
۱ امام مقیم: بالاترین مرتبه امامت که مسئولیت تعلیم نطق به ناطق و حفظ و نگهداری و تربیت او را به عهده دارد.
۲ امام اساس (وصی): جانشین رسول و یاور ناطق در انجام نشر رسالت.
۳ امام متم: هفتمین و آخرین امام در هر دور امامت است که رسالت را به پایان می‌برد.
۴ امام مستقر: صاحب نص و حق در امر امامت و ارث گذاشتن.
۵ امام مستودع: صاحب نص و حق در امامت نبوده و در شرایط اضطراری مسئولیت امامت را بر عهده می‌گیرد.
۶ امام قائم بالقوه: در ذات خود ناقص بوده و نیاز به کسی دارد او را از قوه به فعل رساند.
۷ امام قائم بالفعل: او در ذات و فعل تام و کامل است.(۲۴)
امامیه، امامان را دارای مراتب و کارکردهای متفاوت نمی‌داند؛ بلکه بر این باور است که امامت در همه آن‌ها به شکل یکسان وجود دارد و همگان در امر امامت، وظایف و رسالت‌های مشترکی دارند؛ اگرچه متناسب با زمانه و زمینه، آنچه از آن‌ها صادر می‌شود، گاهی به ظاهر متفاوت است.(۲۵)
کلمات کلیدی:
امامیه، اسماعیلیه، تشیع، اختلافات، اشتراکات، امامت.
پی‌نوشت‌ها:
۱. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره ای، قم، انتشارات اسوه، ۱۳۷۵ ش، ج۲، ص۵۴؛ تأمر، عارف، الامامه فی الاسلام، بیروت، دارالاضواء، ۱۹۹۸ م، ص۶۹.
۲. مظفر، محمدرضا، عقائد الامامیه، نجف، منشورات مکتبه الحیدریه، بی‌تا، ص۶۵؛ حامدی، احمد بن ابراهیم، اثبات الامامه، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، دارالاندس، ۱۹۹۶ م، ص۸.
۳. قبادیانی، ناصر خسرو، وجه الدین، به کوشش دکتر یحیی خشاب، چاپ قاهره، ۱۳۵۹ ش، ص۸؛ شیخ مفید، محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیه، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق، ص۳۹.
۴. غالب، مصطفی، الامامه و قائم القیامه، بیروت، مکتبه الهلال،۱۹۸۱ م، ص۴۵؛ مقداد، جمال‌الدین فاضل، اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه، تحقیق سید محمدعلی قاضی طباطبایی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۳ ق، ص۳۳۳.
۵. غالب، مصطفی، الامامه و قائم القیامه، همان؛ شیخ مفید، محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیه، ص۴۰.
۶. قبادیانی، ناصرخسرو، وجه الدین، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۴۸ ش، ص۸۰۹؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۱۶۱.
۷. تأمر، عارف، الامامه فی الاسلام، ص۲۸؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۵۰.
۸. سجستانی، ابو یعقوب، کتاب الافتخار، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، دارالاندس، بی‌تا، ص۷۱؛ مقداد، جمال‌الدین فاضل، اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه، ص۳۱۹.
۹. کرمانی، حجه العراقین حمید الدین، المصابیح فی اثبات الامامه، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، دارالمنتظر، ۱۹۹۶ م، ص۶۴-۶۶؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۱۶۳.
۱۰. متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ ق، ج۶، ص۶۵؛ شیرازی، الموئد فی الدین هبه الله، المجالس الموئدیه، قاهره، مکتبه مدبولی، ۱۹۹۴ م، ص۴۰۵.
۱۱. اردبیلی، المولی احمد، الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، تحقیق احمد عابدی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷ ش، ص۱۸۰؛ المغربی، قاضی نعمان بن محمد، الهمه فی آداب اتباع الائمه، تحقیق محمد شریف الیمنی، بیروت، دارالاضواء، ۱۹۶۶ م، ص۱۲.
۱۲. حلی، ابومنصور، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، قم، دارالهجره، ۱۴۰۷ ق، ص۱۶۸؛ داعی، ادریس بن عبدالله، زهر المعانی، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، مجد، ۱۴۱۱ ق، ص۲۵۸.
۱۳. کرمانی، حجه العراقین حمید الدین، المصابیح فی اثبات الامامه، ص۸۳.
۱۴. سجستانی، ابو یعقوب، کتاب الافتخار، ص۷۱ – ۷۲.
۱۵. همان؛ کرمانی، حجه العراقین حمید الدین، الرساله و الوضیه فی معالم الدین و اصوله، تحقیق محمد عیسی الحریری، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۰۷ ق، ص۹۴.
۱۶. غالب، مصطفی، تاریخ الدعوه الاسماعیلیه، بیروت، دارالاندس، بی‌تا، ص۱۳۸.
۱۷. مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۷ ق، ص۲۶۷؛ مفید، محمد بن نعمان، الفصول المختاره، قم، منشورات مکتبه الداوری، ۱۳۹۶ ق، ص۲۵۰.
۱۸. داعی، ادریس بن عبدالله، زهر المعانی، ص۲۰۵-۲۰۶؛ غالب، مصطفی، تاریخ الدعوه الاسماعیلیه، ص۱۳۴.
۱۹. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، قم، انتشارات حضرت معصومه (سلام‌الله علیها)، ۱۴۲۱ ش، باب ۵، ص۹۴ و ۱۰۳.
۲۰. غالب، مصطفی، تاریخ دعوه الاسماعیلیه، ص۶۶-۷۴؛ تأمر، عارف، الامامه فی الاسلام، ص۱۴۴-۱۴۹.
۲۱. سجستانی، ابو یعقوب، کتاب الافتخار، ص۷۳.
۲۲. غالب، مصطفی، تاریخ دعوه الاسماعیلیه، ص۷۳-۷۴.
۲۳. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، فصل ۱، باب ۱.
۲۴. غالب، مصطفی، تاریخ الدعوه الاسماعیلیه، ص۵۱؛ همان، مفاتیح المعرفه، ص۱۶۳.
۲۵. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۳۵۵.
موضوع: