پرسش:
دو روایت از امام حسن عسکری و امام زمان علیهما السلام وجود دارد که فرموده‌اند حضرت زهرا سلام الله علیها «اسوه و حجت برای ما هستند» آیا این دو روایت صحیح هستند و در منابع معتبر شیعه نقل شده‌اند؟
پاسخ:
واژه حجت دایره معنایی نسبتا گسترده‌ای دارد که برخی معانی و کاربردهای آن عبارت‌اند از دلیل و برهان، میزان، شاخص، الگو و پیشوا. زمانی که فردی به عنوان حجت معرفی می‌شود یعنی اینکه کردار، رفتار و گفتار او برای دیگران شاخص قرار می‌گیرد و می‌تواند برای دیگران الگو باشد. مثلا اگر شخصی که با زحمت بسیار و وجود موانع متعدد درس خوانده است را به عنوان حجت برای دانش آموزان معرفی می‌کنند، کسانی که از شرایط بهتری برخوردار هستند نمی‌توانند دلیل و بهانه‌ای برای درس نخواندن بیاروند. این نوع از حجت می‌تواند به الگو بودن نیز تعبیر شود و حجت بر افراد می‌تواند به عنوان الگو و اسوه‌ای نیز محسوب شود. با این مقدمه می‌توان دریافت که معصومان علیهم السلام در چنین جایگاهی قرار دارند که حجت بر دیگران باشند و زندگی ایشان حجت را بر مردم تمام کرده و افزون بر الگو و پیشوا بودن، شاخصی برای سنجش بندگی مردان در قیامت نیز محسوب شوند. بر همین اساس و برخی گزارشات، پرسشی به وجود می‌آید که آیا حضرت زهرا سلام الله علیها نیز دارای چنین ویژگی مشترکی با دیگر معصومان هستند؟ در ادامه به پاسخ این پرسش پرداخته خواهد شد.
الف) بررسی سندی
در برخی منابع شیعه، حدیثی به نقل از امام حسن عسکری علیه‌السلام بیان شده است که درباره مادرشان حضرت فاطمه سلام الله علیها چنین می‌فرمایند: نَحْنُ حُجَةُ اللّهِ عَلى خَلْقِهِ وَ فاطِمَةُ حُجَّةُاللّهِ عَلیَنا.(۱) ما (امامان) دلیل‌های خداوند بر مردم هستیم و جده ما، حضرت فاطمه سلام الله علیها، حجت و دلیل خدواند بر ما هستند.
این روایت نخستین بار در کتاب «عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال» گزارش شده است. نویسنده این اثر «ملا عبد الله بحرانی» از عالمان قرن دوازدهم و از شاگردان علامه مجلسی است. وی تلاش کرده کتابش، در واقع مستدرک و تکمیل کننده‌ای برای کتاب بحار الانوار علامه مجلسی باشد که از نظر حجم نیز از کتاب بحارالانوار، گسترده‌تر بوده است.(۲) اما درباره این روایت، نکته عجیبی که وجود دارد این است که مرحوم بحرانی آن را از منبعی با عنوان «اطیب البیان» گزارش کرده است و برخی محققان نیز به خطا آن را «اطیب البیان فی تفسیر القرآن» پنداشته‌اند؛ حال آنکه نویسنده این اثر تفسیری، مرحوم «سید عبدالحسین طیب» از عالمان و مفسران اهل اصفهان است که در محرم ۱۴۱۲ق درگذشته است.(۳) اثر دیگری با عنوان اطیب البیان در منابع و نرم افزارهای مربوط به منابع و نسخه شناسی یافت نشد.
با این شرایط، روایت از نظر منبع دچار مشکل بیشتری خواهد شد؛ چراکه افزون بر متاخر بودن کتاب عوالم، منبع دقیق نقل روایت نیز ناشناخته است.
ب) بررسی محتوایی
از نظر محتوایی می‌توان چنین گفت که معصومان علیهم السلام در جنبه حجت بودن بر مردم مشترک هستند و حضرت زهرا سلام الله علیها نیز از این قاعده مستثنا نیستند مانند آنچه در برخی ادعیه آمده:
یا فَاطِمَهُ الزَّهْرَاءُ یا بِنْتَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ أَیتُهَا الْبَتُولُ یا قُرَّهَ عَینِ الرَّسُولِ یا بَضْعَهَ النَّبِی یا أُمَّ السِّبْطَینِ یا حُجَّهَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ یا سَیدَتَنَا وَ مَوْلَاتَنَا إِنَّا تَوَجَّهْنَا وَ اسْتَشْفَعْنَا وَ تَوَسَّلْنَا بِکِ إِلَی اللَّه(۴)
روشن است که حضرت زهرا سلام الله علیها نیز مانند دیگر معصومان علیهم السلام به عنوان حجت و دلیل خداوند بر مردمان تعیین شده است اما اینکه ایشان چنین جایگاهی را نسبت به دیگر معصومان داشته باشند و حجت خدا بر آنها باشند، نیازمند دلایل قویتری است. با این حال در توقیعی که از سوی امام عصر علیه‌السلام صادر شده، عبارتی وجود دارد که ممکن است برخی به آن استدلال کنند:
وَ فِی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) لِی أُسْوَهٌ حَسَنَه(۵) :فاطمه زهرا، دختر رسول خدا، برای من، در این مسئله، الگوی خوبی است.
باید به علت صدور این کلام از حضرت، توجه نمود تا برداشت صحیحی به دست آید. این عبارت در واقع پاسخِ نامه‌ای از طرف شیعیان است که با فردی به نام ابن ابی غانم، پیرامون موضوع جانشینی برای حضرت امام عسکری علیه‌السلام دچار اختلاف نظر شده بودند. حضرت نیز پاسخِ نامه را نوشته و در انتهای نامه حضرت زهرا سلام الله علیها را در موضوع جانشینی و خلافت، به عنوان الگو و اسوه‌ای برای خود معرفی می‌نمایند. بنابراین منظور حضرت، الگو کلی و مطلق نبوده و نمی‌توان این روایت را تأییدی برای اثبات جایگاه حجیت حضرت فاطمه سلام الله علیها، بر دیگر معصومان دانست. البته برخی فضیلت‌ها، امتیازات و تفاوت‌ها بین معصومان مشاهده می‌شود که ناشی از شرایط گوناگون حیات دنیایی ایشان است؛ به همین دلیل است که برای حضرت زهرا سلام الله علیها نیز مقام ویژه‌ای قابل تصور می‌باشد.
جمع بندی
معصومان علیهم السلام دارای جایگاهی هستند که به عنوان حجت، دلیل و الگوی مردمان تعیین و معرفی شده‌اند و حضرت زهرا سلام الله علیها نیز در این ویژگی با دیگر معصومان مشترک است. در روایتی از امام عسکری علیه‌السلام، حضرت فاطمه سلام الله علیها به عنوان حجت خداوند بر دیگر معصومان علیهم السلام معرفی شده‌اند که با توجه به ضعف در منابع نقل این روایت، پذیرش آن سخت به نظر می‌رسد. در روایت دیگری، امام زمان علیه‌السلام، حضرت زهرا سلام الله علیها را به عنوان اسوه خود معرفی می‌کنند که با توجه به محتوای روایت، این الگو بودن مربوط به یک موضوع خاص (جانشینی) بوده است. با این حال مقام بالا و والای حضرت زهرا سلام الله علیها آنقدر ارزشمند و ستودنی است که جلوه‌های مختلف آن در بیانات مختلفی از معصومان علیهم السلام گزارش شده و قابلیت الگوگیری از آن صفات برای همه به خصوص زنان و دختران مؤمن، وجود دارد.
پی نوشت
۱. بحرانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، محقق و مصحح: محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی، قم: مؤسسه الإمام المهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق، ج۱۱، ص۱۰۳۰.
۲. تهرانی، شیخ آقا بزرگ، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، قم و تهران: اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۳۵۶.
۳. امین، سید حسن، مستدرکات أعیان الشیعه، بیروت:دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، ج۷، ص۱۲۱.
۴. مجلسی، محمد باقر، زاد المعاد- مفتاح الجنان، تحقیق اعلمی، علاءالدین، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق، ص۴۰۰.
۵. طوسی، محمد بن الحسن، الغیبه، قم:دار المعارف الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۶.
موضوع: