پرسش:
چه كنیم تا به كمال برسیم؟
پاسخ:
از نظر قرآن، انسان موجودی است برگزیده از طرف خداوند، خلیفه و جانشین او در زمین،نیمه ملكوتی و نیمه مادی، دارای فطرتی خود آشنا، آزاد، مستقل، امانتدار خدا و مسئول خویشتن و جهان، مسلط بر طبیعت و زمین و آسمان، وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز می‌شود و به سوی قوّت و كمال سیر می‌كند و بالا می‌رود. اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمی‌گیرد. ظرفیت علمی و عملی‌اش نامحدود است. (۱)
از دیدگاه اسلام ارزش انسان به آن است كه به هدف خلقت كه قرب الهی است نائل گردد و این همان كمال انسان است. منظور از كمال، كمال روحی و نفسانی است، چون روح اصل و مبنای هویت و شخصیت آدمی است. از نظر قرآن انسانی سعادتمند است كه به این هدف دست یابد. سعادت در گرو كسب لذّت یا قدرت بیشتر و مانند اینها نیست.
سعادت تنها در پیوند با خدا حاصل می‌شود كه در قرآن از آن به عبادت تعبیر شده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الإنْسَ اِلّا لِیعْبُدون؛ جن و انس را نیافریدم جز آن كه مرا بپرستند».(۲) برای رسیدن به كمال نهایی، ابزارهایی لازم است كه عبارتند از:
۱_ معرفت خدا: كلید نیل به هدف نهایی شناخت خدا است. بدون معرفت، تقرب به او امكان پذیر نیست. از این رو امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: « اَوّلُ الدّینِ مَعْرِفَتُهُ؛ معرفت خدا سرآغاز دینداری است».(۳)
۲_ تقوا: راه دستیابی به مقام شكر و نیل به اجر عظیم و احاطه بر مسائل هستی و دانستن تكلیف بندگی و داشتن روشن‌بینی خاص و كسب موفقیت، و رسیدن به مقام قرب الهی بدون تقوا امكان پذیر نیست.
۳_ عبادت: در حدیث قدسی آمده: « هیچ بنده‌ای به عبادتی بهتر از واجبات به من نزدیك نشده است. او به وسیله نوافل به من تقرب می‌جوید تا جایی كه او را دوست بدارم، آنگاه گوش شنوا و دیدۀ بینا و دست توانای او خواهم بود. اگر مرا بخواند، پاسخش می‌دهم و چنانچه چیزی از من بخواهد، ارزانی‌اش می‌دارم».(۴)
۴_ ترك گناه: بزرگ‌ترین مانع رسیدن به كمالات، گناه و هوای نفس است، به طوری كه امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «بین بنده و خدا هیچ پرده‌ای تاریك‌تر و ترسناك‌تر از نفس و هوی نیست. برای از بین بردن این دو، وسیله‌ای مانند احتیاج به خدا و قلبی خاشع برای او و گرسنگی در روز و بیداری در شب نیست».(۵)
حذر از پیروی نفس كه در راه خدا
مردم افكنتر از این غول بیابانی نیست
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «از هوای نفس بپرهیزید، همان طوری كه از دشمنان تان حذر می‌کنید. هیچ چیز دشمنتر برای مردان از پیروی هواهای شان و نتیجۀ زبان‌های‌شان نیست».(۶)
بر این اساس، دست یابی به كمال، ریاضت و مجاهده با نفس می‌خواهد.
بزرگان دین برای سیر و سلوك مواردی را پیشنهاد كرده‌اند كه مهمترین آن‌ها عبارتند از: خودشناسی، آگاهی، تذكر، تفكر، تولی و تبری، علم به احكام، انتخاب رفیق صالح، پرهیز از گناه، توبه، انجام واجبات، انجام مستحبات و ترك مكروهات، محاسبه و مراقبه، اخلاص، مجاهدت با نفس، نظم، غنیمت شمردن فرصت‌ها، خدمت به بندگان خدا، توكل بر خدا، خوشرفتاری با مردم، زهد و قناعت.(۷)
در اسلام به پاره‌ای از عبادات و مستحبات بیشتر تأكید شده، مانند قرائت قرآن، تهجد و شب زنده‌داری، انجام نوافل روزانه، راز و نیاز در دل شب، التزام به اوّل وقت در خواندن نمازهای واجب، همواره با وضو بودن، رعایت آداب و سنتها در عبادات، تعقیبات نماز، شركت در نماز جماعت، طولانی كردن قنوت و سجده‌های نماز، سه روز روزه در هر ماه، زیارت اولیا، توسل به امامان، صله رحم، ذكر خدا و صلوات بر محمد و آل محمد.
برای شروع در مراتب بالاتر كمال، ابتدا باید در مراتب اولیه راسخ‌تر شده و ثبات قدم بیابیم و سپس برنامه معنوی زندگی خودمان را به تدریج آغاز كنیم، ابتدا با برنامه‌های سبك‌تر و پائین‌تر و بعد از آن كه ثبات قدم یافتیم، به مراتب بالاتر بپردازیم و سعی نماییم خود را خسته نکنیم.
در روایات نیز آمده: گاهی قلب انسان رو می‌كند و گاهی پشت. اگر قلب رو كرد و آماده است، خود را در راه نوافل قرار داده؛ اگر پشت كرده و آماده نیست، به واجبات اكتفا كنید.(۸)
برای مطالعۀ بیشتر به كتاب "مقالات "از آیت الله محمد شجاعی و "نامه‌ها برنامه‌ها" از علامه حسن زاده آملی مراجعه نمایید.
پی نوشتها:
۱. شهید مطهری،مجموعه آثار،ج۲، ص۲۷۲،انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۸ش
۲.ذاریات (۵۱) آیه ۵۶.
۳. نهج البلاغه، خطبه ۱.
۴.شیخ كلینی، اصول كافی،ج ۲، ص۳۵۲، دارالكتب الاسلامیه،تهران،۱۳۶۵ش
۵. شیخ عباس قمی، سفینة البحار الانوار، ج۲، ص۶۰۳.دارالاسوة،تهران،۱۴۲۲ق
۶.اصول كافی، ج۴، ص۳۰.
۷.آیت الله مهدوی كنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،چاپ: هفتم، ۱۳۷۶ ش. ص ۴۴.
۸. محمد ری شهری، میزان الحكمه، مادة قلب، شمارة ۱۶۹۶۰.انتشارات‌دار الحدیث، قم.
موضوع: