پرسش:
آیا هرکس پس از مرگش تنها به اندازه اعتقادات و اخلاق و عملی که در دنیا به دست آورده قرب معنوی پیدا می‌کند یا در آنجا هم تکاملی برای انسان وجود دارد؟
پاسخ:
مقدمه
تکامل برزخی از نظر روایات و قرآن امر پذیرفته شده‌ای است و در فلسفه نیز به آن پرداخته شده و بحث‌های مختلفی در مورد آن مطرح شده است.
نخست تذکر این نکته لازم است که تکامل عملی به این معنا که انسان در عالم برزخ با انجام واجبات و ترک محرمات به تکاملی بالاتر دست یابد، امکان پذیر نیست؛ چرا که عالم برزخ عالم تکلیف نیست. بنابراین ، واضح است که هرجا از تکامل برزخی بحث می‌شود منظور تکامل علمی است که در روایات هم به آن تصریح شده است.
پاسخ تفصیلی:
نظر غالب در بین اندشمندان مسلمان این است که تکامل در دنیا ممکن است و در آخرت، تکامل امکان ندارد. این اندیشمندان بر این باورند که بر اساس منابع دینی بهشت دو گونه است: یکی بهشت برزخی و دیگری بهشت در قیامت. تکامل در بهشت برزخی ممکن است. اما تکامل در بهشت آخرتی ممکن نیست؛ زیرا عالم قیامت و ورود در بهشت نهایت سیر تکامل انسان است؛ در نتیجه ورود به بهشت معنای کامل شدن است، نه برای کامل شدن.
در توضیح این نظریه می‌توان گفت: تکامل و ارتقای درجات در بهشت مرهون و معلول درجات ایمان و عمل صالح انسان در دنیا است، خداوند می‌فرماید: «وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا یعْمَلُون؛(۱) هر کس از بندگان به عملی که کرده رتبه خواهد یافت.»
بنابراین، طبق فرمایش امام علی(ع):«اَلیوم عملٌ و لا حساب و غداً حسابُ و لا عمل»؛(۲) امروز(تا زمانی که در دنیا هستید) روز عمل و تلاش است نه روز حساب رسی به اعمال، و فردای قیامت روز حساب رسی است نه روز عمل، در آخرت پرونده اعمال و کارهای نیک بسته می‌شود و تکامل هم معلول عمل صالح است، در نتیجه در بهشت تکاملی نیست، مگر آنچه در این دنیا فراهم نموده باشیم.
دیدگاه دیگری نیز در مقابل این دیدگاه مطرح است و آن اینکه تکامل و کسب معرفت در قیامت نیز امکان دارد، برای اثبات دیدگاهشان قائل‌اند به اینکه: پس از ورود روح به عالم اوّل از عوالم قیامت و پیوند آن با بدن، منازل، مواقف و سرفصل‌هایی در پیش روی انسان قرار می‌گیرد که هر یک به جای خود، یک رویداد بزرگ تکاملی در بازگشت انسان به سوی خداوند است؛ چرا که با هر انتقالی، انسان به صورت اصلی خود، نزدیکتر شده و به کمالات از دست رفته خود هنگام سیر نزولی، نایل می گردد و به تدریج سعه وجودی خود را یافته و متناسب عالم قرب می‌شود. علاوه بر آن که بعد از ورود به آن عالم، به مقتضای نظام خاص حاکم بر آن، حرکت و تکامل داشته و در هر عالمی پس از ورود به آن، کمالات جدیدی را کسب می‌کند.
برای اثبات این نظریه به سوره آل عمران آیه ۷۷ تمسک کرده‌اند:« إِنَّ الَّذِینَ یشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لاخَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لایکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لاینْظُرُ إِلَیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ لایزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ؛ کسانی که عهد و پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای نا چیزی می‌فروشند، آنان را در آخرت [از سعادت های اخروی] بهره‌ای نیست؛ و خدای [متعال] روز قیامت با آنان سخن نمی‌‌‌گوید و به [نظر رحمت به] ایشان نمی نگرد و [آنها را] پاکشان نمیگرداند و عذابی دردناک خواهند داشت».
این عده می‌گویند: جمله «و پاکشان نمیگرداند» در این آیه، مفهوم خاصی دارد. این جمله نشانگر این حقیقت است که انسان‌هایی که در صراط مستقیم عبودیت بوده و مورد نظر حق می‌باشند؛ در حشر و در مواقف و عوالم آن، مشمول تزکیه حضرت حق بوده، خداوند آنان را از آلودگی‌ها پاک می‌سازد و آنها را تزکیه و تطهیر می‌کند. امّا این تزکیۀ الهی شامل آن دسته از انسان‌ها که در صراط عبودیت قرار نگرفته و با خداوند به مخالفت برخاسته‌اند نخواهد شد.
همچنین در سوره حج، آیه ۲۳ و ۲۴ نیز به این مطلب اشاره شده است:«حقیقت این است خداوند کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغ ها و [بهشت هایی] که از زیر [درختان] آن نهرها روان است، درآورده و [داخل می‌گرداند]. در آن جا با دست بندهایی از طلا و مروارید آراسته می‌شوند و لباسشان در آن جا از حریر [پرنیان] است. [پس از قرار گفتن در چنین وضعیتی] هدایت می شوند به گفتار پاک و [پاکیزه] و به سوی راه خدای ستوده [حمید] هدایت می‌گردند»
این آیه هم اشاره دارد که پس از قرار گرفتن در بهشت، بهشتیان به سخن پاکیزه و به صراط حمید هدایت می‌شوند. پس معلوم می‌شود که تازه در آن جا راه به خصوصی شروع می‌گردد و راهی که حرکت در آن نباشد، راه نیست. این آیه می‌گوید: خداوند با اسم «حمید» خود، مؤمنان و مشتاقان را به آن جا که باید ببرد، می‌برد. پس حرکت در عوالم حشر وجود و سیر تکاملی در آن جا ادامه دارد.(۳)
اما آنچه بر اساس مبانی حکمی و فلسفی در پاسخ این دیدگاه می‌توان گفت: این است که نفس در قیامت به تجرد کامل خود رسیده است؛ بنابراین تکامل در آن جا معنا ندارد ؛ آیاتی هم که مطرح شده یا بیان گر وسعت وجودی عالم آخرت است، یا به تعبیر فیض کاشانی به معنای رفع موانع است.(۴)
کلیدواژه: معرفت خدا، شناخت خدا، آخرت، قیامت، کسب معرفت
پی نوشت ها:
۱. سوره انعام ، ۱۳۲.
۲. شیخ رضی، نهج البلاغه، خطبه ۴۲.
۳. ر. ک. شجاعی، محمد، «قیام قیامت»، به بعد، کانون اندیشه جوان، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، ۱۳۸۰، ص ۱۰۱.
۴. فیض کاشانی، أصول المعارف، مقدمه، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش، ص ۳۳۲.
موضوع: