پرسش:
در مورد حقوق زن و مرد سؤال دارم. میدونین خدا در برابر هر حقی تکلیفی گذاشته و برعکس. دقیقا تکلیف زن تو زندگی مشترک از لحاظ اسلامی چیه که این همه حقوق بهش تعلق می‌گیره و حتی بابت نزدیکی میتونه اول مهریش رو بخواد و حتی به بچه‌اش شیر نده و بابتش پول بگیره؟ و دقیقا حق مرد چیه که این همه تکلیف تو زندگی مشترک داره ولی حتی نمیتونه از زنش انتظار یه استکان چایی بعد از کار و تلاش روزانه داشته باشه؟
پاسخ:
در زندگی مشترک هر یک از زن و شوهر وظایفی برگردن دارند که برخی فقهی و حقوقی است و برخی اخلاقی. وقتی زن و شوهر وارد زندگی می‌شوند باید بر اساس فداکاری و ازخودگذشتگی زندگی را برای یکدیگر زیبا کنند. اساس و استحکام و تداوم زندگی زناشویی، به محبت، دوستی، تفاهم، احترام متقابل و به رسمیت شناختن و رعایت حقوق همدیگر است. دین اسلام برای آن‌که محیط و اجتماع کوچک خانواده ادامه پیدا کند، برای هر یک از زن و شوهر حقوقی در نظر گرفت و در مقابل این حقوق وظایفی را نیز برای آنان تعیین کرده است؛ چراکه خداوند هر جا حقی در نظر گرفت، تکلیفی را هم مقرّر نموده است. در ادامه برخی از مهم‌ترین وظایف شرعی و اخلاقی زن در برابر شوهر و برعکس آن یعنی وظایف شرعی شوهر در برابر زن را بیان می‌کنیم تا معلوم شود این میان تعادل بر قرار شده است:
۱. اولین و مهم‌ترین نکته این است که زندگی مشترک یک ارتباط دوسویه بین دو نفر است که زن و شوهر در تمامی ابعاد جسمانی و روانی شریک یکدیگرند. وقتی یک زندگی زیبا و دل‌چسب می‌شود که دو طرف اخلاقی زندگی کنند. زندگی فقط حقوقی لذت‌بخش نیست. اگرچه «وظایف» محدوده عمل آدم‌ها را مشخص می‌کند، ولی یک زندگی گوارا و دل‌نشین را نمی‌توان تنها برحسب تذکر وظایف افراد، شکل داد. وظایف برای پیشگیری از تخطی افراد است نه شکل‌دهنده یک زندگی زیبا و دل‌چسب. یک زندگی مشترک مناسب، مهر و ارادت دارد، ایثار و گذشت دارد، احترام به احساس و خواهش همراه دارد، خوش‌رویی و خوش‌گویی می‌خواهد، آغوش و نوازش و شور و مهر و عشق دارد. گذشتن از خواسته‌های خود در مسیر رضایت و رفاه و راحتی شریک زندگی خود دارد و... خیلی خوبی‌های دیگر. لذا نمی‌شود به زن و مرد گفت: نوازش کن چون موظف به این کار هستی، بلکه باید گفت اساس زندگی مشترک «مودت» و «رحمت» است، سعی کن که به چنین قدرت و عظمتی نایل شوی؛ بنابراین اگر حقوق بیان می‌شود به معنای این نیست که زن یا مرد در زندگی سفت و محکم دنبال حقوق شرعی خود باشند چون حقوق شرعی قابلیت سوءاستفاده هم دارد. مثلاً زن اگر از مرد مهریه بخواهد همان اول قبل تمکین مرد می‌تواند اعسار بدهد و با قسطی کردن مهریه زن را مجبور به تمکین کند و یا در خرید موارد ضروری پوشاک و خوراک به حداقل‌ها اکتفا کند. این زندگی به نظرتان زیباست؟
۲. در دین اسلام روایات اخلاقی فراوانی برای هم زن و هم شوهر وجود دارد که متناسب با سؤال شما به برخی از آنها شاره می‌کنیم:
-پیامبر فرمود: «اگر سجده کردن برای غیر خدا جایز بود، هر آیینه به زن دستور می‌دادم که به شوهرش سجده کند».(۱)
-«حق شوهر بر زن، از هر حق دیگری بیشتر و برتر است».(۲)
-«جهاد زن، تحمل او بر آزارهای شوهر است».(۳)
-«زن نباید شوهرش را غضبناک کند و لو شوهرش او را آزرده باشد».(۴)
-«زنی که شوهرش از او ناراضی باشد، اعمال او مورد قبول واقع نمی‌شود».(۵)
-«زنی که قدردان شوهرش نباشد، ثوابی برای اعمال او نیست».(۶)
۳. در یک تقسیم‌بندی اولیه می‌توان وظایف همسر را به دودسته وظایف شرعی و وظایف اخلاقی تقسیم کرد.
وظایف شرعی: ازنظر شرع بر هر یک از زن مرد واجب است که علاوه بر قراردادهایی که ضمن عقد دائم بین زوجین به‌عنوان شروط مهر و عقد ذکر می‌گردد. همچون مقدار مهریه و امثال این‌ها، بر مرد پرداخت نفقه زن واجب است و نفقه شامل خوراک، پوشاک، منزل و مأوی و همچون این‌هاست. و زن مکلف است به:
- تمکین که عبارت است از اجازه تمتع مرد از زن و رعایت شئون لازم آن همچون پرهیز نکردن از مرد، مخالفت نکردن با دستوراتی که حق تمتع مرد را از بین می‌برد.
- اجازه برای خروج از منزل.
- بدون اجازه شوهر در مال او تصرف نکردن.
- بدون اجازه و توافق شوهر از خانه بیرون نرفتن و....
۴. اما وظایف اخلاقی همسران که هرچند ازنظر فقهی و شرعی واجب نیست، ولی بدون انجام آنها زندگی سرد و بی‌روح می‌شود و معنای خود را از دست خواهد داد. لذا برای رسیدن به یک زندگی آرامش‌بخش و شیرین باید به این وظایف ملتزم بود. این وظایف به سه گروه عمده قابل دسته‌بندی است:
الف: وظایف مشترک زن و شوهر.
ب: وظایفی که برای شوهر در اولویت است یا خاص اوست.
ج: وظایفی که برای زن در اولویت است یا خاص اوست.
وظایف مشترک: این وظایف، آن‌هایی هستند که انسجام عاطفی و معنوی بیشتری در خانواده ایجاد می‌کنند. عمده‌ترین این وظایف عبارت است از:
-مهرورزی دو همسر نسبت به یکدیگر و ابراز این محبت.
-احترام و تکریم یکدیگر: همسران بایستی خود را عادت دهند در هر شرایطی، رفتارشان از چارچوب احترام و حفظ حرمت طرف مقابل خود خارج نشود.
-بردباری و شکیبایی در برابر ناملایمات: زندگی خانوادگی، به‌ویژه در اوایل آن همراه با مشکلات و مسائل بسیاری است. ظرفیت روحی زوجین باید در حدی باشد که حتی به‌رغم ناتوانی در حل بعضی از آنها، تعادل روحی و رفتاری خود را از دست ندهند.
-احترام به وابستگان همسر: از وظایف بسیار مهم همسران آن است که وابستگان همسر خود را احترام کنند و آنها را در نظر داشته باشند.
- تأمین نیاز جنسی و روحی و روانی یکدیگر.
- اجتناب از سوءظن‌های بی‌مورد.
- پرهیز از عیب‌جویی زن و شوهر
- پرهیز از تندخویی، بدزبانی، درشت گفتاری، ترشرویی؛ و سرسنگین نبودن در برابر یکدیگر.
- اجتناب از تمجید دیگران در مقابل یکدیگر.
- تندخویی و گاهی بداخلاقی همدیگر را تحمل نمودن.
- هرگز به هم دروغ نگفتن و رعایت صداقت، امانت، فداکاری و گذشت.
- بازگو نکردن عیوب یکدیگر نزد دیگران و به رخ هم نکشیدن.
- در حق همدیگر دعا کردن.
۴. وظایف اخلاقی شوهر نسبت به زن
- محبت ابتدایی نسبت به همسر.
- ایجاد آسایش و توجه به نیازهای خانواده.
- احساس غیرت نسبت به همسر
- رعایت عدالت.
- بخشش از اشتباه‌ها و لغزش‌های زن: قرآن دراین‌باره می‌فرماید: «یا به نیکی و خوشی آنان را نگه‌دارید و یا به نیکی رها کنید و روا نیست که آنان را آزار دهید».(۷)
۵. اما وظایف اخلاقی زن نسبت به شوهر وظایف نیز وجود دارد که از طرف زن بایستی مورد توجه خاص قرار گیرد. درصورتی‌که زن نسبت به این وظایف توجه داشته باشد و آنها را انجام دهد، به ایجاد استحکام در خانواده کمک کرده است. این وظایف عبارت است از:
- احترام و تکریم شوهر.
- همدلی و همراهی با شوهر: زن در مسائل و مشکلاتی که شوهر در اداره زندگی در پیش روی خود دارد با او همدلی کند و این همدلی را به‌صورت‌های مختلف ابراز نماید.
- شاکر بودن و قناعت‌پیشگی: معمولاً تأمین زندگی به عهده مرد است و گاه اتفاق می‌افتد که کمبودها و نارسایی‌هایی از این نظر در زندگی به وجود آید. اینکه زن در ضمن همراهی با شوهر، برای بهبود وضع زندگی، روحیه شکر، قناعت و سپاسگزاری داشته باشد، در بنای خانواده‌ای صمیمی و مستحکم بسیار مؤثر خواهد بود.
- مدیریت و تدبیر امور منزل. این مدیریت، هم در جنبه عاطفی و روانی است و هم در اداره امور جاری منزل. هرچند شوهر نیز در هر دو جنبه باید شریک و سهیم باشد، لیکن ابتکار عمل و تدبیر اساسی را باید زن به عهده گیرد.
- توجه داشتن به مسائل محرم و نامحرم در نزد شوهر.
- خود را برای شوهر آرایش کردن و دلبری کردن برای شوهر.
نتیجه
در زندگی مشترک زن و شوهر یک سری وظایف شرعی و یک سری وظایف اخلاقی دارند؛ اما وقتی یک زندگی زیبا و دل‌چسب می‌شود که دو طرف اخلاقی زندگی کنند. زندگی حقوقی و بر حسب وظایف صرفا فقهی لذت‌بخش نیست، طرفین باید عاشقانه زندگی کنند نه حقوقی و دادگاهی. در یک تقسیم‌بندی کلی وظایفی مشترک و وظایفی اختصاصی هم در شرع و هم در اخلاق برای زن و شوهر وجود دارد مانند وظیفه تأمین غذا و پوشاک و مسکن بر مرد و تمکین و عدم خروج بدون اذن و... برای زن و وظایف اخلاقی مانند محبت و احترام و خوش‌رویی و غیرت و عدالت برای مرد و احترام و همدلی و شکر و عفت و دلبری کردن و... برای زن؛ بنابراین اسلام هر حقی برای کسی قائل شده وظایفی هم بر گردن او گذاشته است چه مرد باشد چه زن.
منابع برای مطالعه بیشتر
- آیین همسرداری، ابراهیم امینی.
- جوانان و انتخاب همسر، علی‌اکبر مظاهری.
- اخلاق در خانواده، حسین مظاهری.
- بهشت خانواده، حسین مصطفوی.
پی‌نوشت‌ها:
۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۵، ص۵۰۸.
۲. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲، ص۲۱۴.
۳. شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج۳، ص۴۳۹.
۴. کلینی، پیشین، ج۵، ص۵۰۸.
۵. همان، ص۵۰۷.
۶. صدوق، پیشین، ج۳، ص۴۴۰.
۷. سوره بقره، آیه ۲۳۱.
موضوع: