پرسش:
در قرآن تنها مجازات مرتد، «حبط اعمال» بوده است؛ پس به چه دلیلی برای مرتد مجازات‌های سنگین در نظر می‌گیرید؟! وقتی حکمی در قرآن نیامده، چرا از پیش خود اینقدر خشن با مرتدان برخورد می‌کنید؟
پاسخ:
مرتد به معنای برگشت از دین اسلام و انکار آن یا انکار برخی از آموزه‌های مسلم و ضروری آن است. فقیهان، مرتد را به سبب سابقه مسلمانی وی، بر دو دسته فطری و ملی تقسیم کرده و احکام و مجازات هر یک را مستقلا مورد بررسی قرار داده‌اند. بنا بر نظر گروهی از فقیهان، مرتد فطری مرد، برخلاف مرتد فطری زن و مرتد ملی زن و مرد، محکوم به مرگ است و بازگشت او به اسلام نیز تاثیری در این مجازات ندارد.(۱)
یکی از اشکالاتی که به مجازات مرتد وارد شده، ناسازگاری آن با سیاق آیات و عدم ابلاغ آن در آیات قرآن است؛ یعنی نه تنها در قرآن بیان نشده است بلکه برخلاف سیاق آیات است. در ادامه در قالب چند نکته به بررسی این اشکال می‌پردازیم:
نکته اول:
قرآن مجید در بسیاری از موضوعات به بیان کلیات می‌پردازد(۲) و تفسیر و تفصیل بیشتر را به پیامبر و اهل بیت ایشان واگذار می‌کند.(۳)(۴)
برای تقریب به ذهن، قرآن مشابه قانون اساسی است که عمدتا به بیان کلیات و خطوط اصلی می‌پردازد و از ورود به جزئیات خودداری می‌کند و بیان جزئیات را به نهادهای قانونی دیگر واگذار می‌کند. به همین جهت است که بسیاری از جزئیات نماز و حج و غیره، در قرآن بیان نشده است و توسط پیامبر و اهل بیت ایشان تبیین شده‌اند و ما نیز با رجوع به سنت نبوی و بیانات اهل بیت علیهم السلام، آن احکام را استنباط می‌کنیم.
نکته دوم:
مجازات مرتد و سایر احکام آن، از جمله اموری است که تفصیل آن در قرآن نیامده است. با این حال، در آیاتی از قرآن، به مجازات دنیوی و اخروی مرتد اشاره شده است:
• یکی از آیاتی که به حبط اعمال و عذاب اخروی مرتد اشاره کرده است، آیه ۲۱۷ سوره مبارکه بقره است: «مشركان، پیوسته با شما می‌جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آیین‌تان برگردانند؛ ولی كسی كه از آیینش برگردد، و در حال كفر بمیرد، تمام اعمال نیك(گذشته) او، در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.» این آیه، به مجازات دنیوی مرتد اشاره نکرده و صرفا از مجازات اخروی او خبر داده است.
• به باور برخی از محققان، مجازات دنیوی مرتد، در آیه ۷۴ سوره مبارکه توبه بیان شده است: «... قطعاً سخنان كفرآمیز گفته‌اند؛ و پس از اسلام‌آوردنشان، كافر شده‌اند... (با این حال،) اگر توبه كنند، برای آنها بهتر است؛ و اگر روی گردانند، خداوند آنها را در دنیا و آخرت، به مجازات دردناكی كیفر خواهد داد...» این آیه اگرچه به مجازات دنیوی مرتد اشاره می‌کند، اما نوع آن را مشخص نمی‌کند.(۵)
اما مجازات مرتد در روایات بازتاب زیادی داشته که در این مجال نمی‌شود به همه آنها پرداخت(۶) و در ادامه، به یک نمونه که درباره مرتد فطری مرد است، بسنده می‌شود:
در حدیث موثق عمار از امام باقر علیه‌السلام آمده است: « هر مسلمانی در جمع مسلمانان از اسلام خارج شود و پیامبری رسول خدا را انكار و ایشان را تكذیب كند، به راستی كه خون او برای هركس كه شنوای ادّعای او بوده حلال است. در همان روزی كه مرتد شده است، همسرش از او جدا و اموالش در بین وارثانش تقسیم می‌شود. همسرش عدّۀ وفات نگه می‌دارد. اگر مرتد را نزد حاكم بیاورند باید او را بكشد و توبه‌اش ندهد.»(۷)
نکته سوم:
اما این فراز از پرسش « ناسازگاری حکم سنگین مرتد با سیاق آیات... »، خالی از ابهام نیست. معلوم نیست کدام آیه یا آیات، مورد نظر است تا متناسب با آنها به توضیح مطلب بپردازیم.
اگر منظور از سیاق آیات، آیاتی است که درباره مجازات مرتد وارد شده است، سابقا گفته شد که این آیات درباره نوع مجازات دنیوی مرتد سخن نمی‌گوید و به ذکر کلیاتی درباره مجازات دنیوی و اخروی مرتد بسنده کرده است، هرچند در آیه ۷۴ سوره توبه از مجازات دردناک مرتد در دنیا نیز سخن گفته شده است.
اگر منظور از سیاق آیات، آیاتی مثل «لا إِكْراهَ فِی الدِّین»(۸) است، گفتنی است، مجازات دنیوی نیز به نظر مشهور مراجع تقلید، برای مرتدی است که ارتدادش را اظهار کرده است. چون اظهار ارتداد دارای آثار اجتماعی منفی و باعث تضعیف باورهای دینی مردم می‌شود و این پیام را دارد که اگر دین شما به درد می‌خورد از آن خارج نمی‌شدم. واکنش اسلام نیز این است که برای چنین شخصی مجازات در نظر بگیرد. بنابراین، تا زمانی که شخص تغییر دین را اعلام نکند، هیچ مجازاتی در دنیا، متوجه او نیست. بنابراین، آزادی عقیده برای افراد محترم شمرده شده است اما این آزادی عقیده نباید به صورت علنی اعلام گردد و ایمان مردم و بالتبع، نظم جامعه ایمانی را تضعیف نماید.
از سوی دیگر به باور برخی از محققان، مجازات مرتد، شامل هر کسی که ارتدادش را اعلام کرده، نمی‌شود بلکه شرایط دیگری نیز لازم است تا شخص مستحق مجازات سنگین شود. از این رو برخی از محققان، میان کسی که از روی دشمنی مرتد شده و کسی که شبهه‌ای باعث ارتدادش شده فرق گذاشته‌اند و بر این باورند که مرتد معاند که غرض از ارتدادش، عناد و لجاجت با اسلام یا پیامبر است مستحق قتل است؛ اما مرتد اعتقادی که هدفش عناد نیست و ارتدادش محصول شک، شبهه، جهل و یا تحقیق ناقص و به اصطلاح علم ظاهری و ناصواب است، مستحق قتل نیست. حتی گروهی از محققان، فراتر از این، معتقدند که هر مرتد عنادی، مستحق مرگ نیست و تنها در صورتی مستحق مرگ است که دست به انواع توطئه علیه اسلام بزند و به انتشار افکار انحرافی خود به منظور تضعیف باورهای دینی مسلمانان اقدام کند یا اقدام مسلحانه انجام دهد؛(۹) چنانکه سلمان رشدی با انتشار رُمان «آیات شیطانی» همین هدف را داشت و در این کتاب، به طرح انواع توهین، افترا، دروغ و خیال پردازی‌های زشت علیه شخصیت‌های اسلامی پرداخت.(۱۰)
نتیجه:
مرتد به معنای خروج از دین اسلام، دارای اقسام و احکام مختلفی است که محققان آن را از قرآن و روایات استنباط کرده‌اند. اگرچه قرآن درباره نوع مجازات دنیوی مرتد سخن نگفته است، اما این امر، لطمه‌ای به اعتبار حکم مجازات مرتد وارد نمی‌سازد چرا که اساسا قرآن درصدد ارائه تمامی احکام و جزئیات نیست و تفصیل شریعت را به پیامبر و اهل بیت ایشان واگذار کرده است. از این رو، مشخص می‌شود چرا مجازات مرتد که ریشه در روایات معتبر اسلامی دارد، از احکام معتبر اسلامی است. البته مجازات مرتد دارای شرایط و ضوابطی است و با سیاق آیاتی همچون «لا إِكْراهَ فِی الدِّین»(۱۱) منافاتی ندارد.
پی نوشت‌ها:
1. امام خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا، ج۴، ص۱۱-۱۲ و ۲۴۳.
2. سوره نحل، آیه ۴۴:: «و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم، تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده است توضیح دهی.»
3. سوره نجم، آیات ۳-۴: « و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی‌گوید؛ آنچه می‌گوید چیزی جز وحی كه بر او نازل شده نیست.»
4. اهل بیت از منابع مختلفی در تفسیر و تفصیل احکام دینی برخوردارند. برای آگاهی از این منابع و ادله آنها، به این اثر مراجعه شود: هاشمی، سیدعلی، ماهیت علم امام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۶ش، ص۱۶۰-۳۰۹.
5. برای مطالعه بیشتر، رک: قدردادن قراملکی، محمدحسن، پاسخ‌های متفاوت به حکم مرتد، مجله علوم سیاسی، ۱۳۸۱ش، شماره ۱۸.
6. برای آگاهی از این روایات، رک: https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/115018/related
7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۵۸.
8. سوره بقره، آیه ۲۵۶.
9. برای مطالعه بیشتر، رک: قدردادن قراملکی، محمدحسن، پاسخ‌های متفاوت به حکم مرتد، مجله علوم سیاسی، ۱۳۸۱ش، شماره ۱۸؛ سروش، محمد، آزادی، عقل و ایمان، دبیرخانه مجلس خبرگان، مركز تحقیقات علمی، ۱۳۸۱ش.
10. به همین جهت، امام خمینی ره، سلمان رشدی را مرتد و مستحق مرگ دانستند. (امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام: فتوای قتل سلمان رشدی، نویسنده کتاب کفرآمیز آیات شیطانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص۲۶۳ و ۲۶۸)
11. سوره بقره، آیه ۲۵۶.
موضوع: