پرسش:
آیا پیامبر اسلام، افزون بر نبوت و رسالت، دارای مقام امامت نیز بود؟
پاسخ:
امامت ازنظر لغت به معنای رهبری و پیشوایی است و به کسی که عده‌ای به او اقتدا کرده و او را پیشوای خود قرار داده‌اند، امام گفته میشود.(۱) روشن است که معنای لغوی امام مصادیق بسیاری همچون، امام در نماز جماعت، رئیس قوم، راهنمای مسافران و... داشته و آنچه در میان اهل سنت از اصطلاح امام وجود دارد نیز بیشتر ناظر به همین معنای لغوی است. به‌نحوی‌که جُرجانی درباره تعریف امامت می‌نویسد: «امامت، مقام شخصی است که ریاست دین و دنیا دارد»(۲) و یا گفته‌اند: «امامت جانشینی از رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله، در اقامه دین و حفظ حوزه شریعت است به‌طوری‌که پیروی از او بر همه امت واجب است».(۳)
به نظر می‌رسد، آنچه در سؤال در خصوص مقام امامت، بیان‌شده است، تعبیر و اصطلاح خاصی است که امامیه از متون قرآن کریم در خصوص این مقام داشته‌اند و در اینجا صرف ریاست دین و دنیا، ملاک نیست. چه اینکه بدین معنا کسی در امام بودن رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله شک ندارد. با این مقدمه به سراغ پرسش یادشده رفته و پاسخ آن را در قالب چند نکته تقدیم می‌کنیم:
نکته اول:
به نظر امامیه، مقام امامت، مقامی بالاتر از نبوت و رسالت است که دلیل برتری آن نیز آیه «ابتلاء حضرت ابراهیم علیه‌السلام» است: «هنگامی‌که خداوند ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود و او به‌خوبی از عهده آزمایش برآمد. خداوند به او فرمود: من تو را امام و پیشوا قراردادم. ابراهیم عرض کرد: از دودمان و ذرّیه من نیز امامانی خواهند بود؟ خدا فرمود: پیمان من، به ستمکاران نمیرسد.»(۴)
از این آیه استفاده میشود که مقام امامت زمانی به حضرت ابراهیم داده شد که دارای ذریه (فرزندان) بود و با توجه به آیات سوره هود،(۵) ذریه ایشان در زمان پیری به وی اعطاء شده است. علاوه بر اینکه لحن درخواست حضرت نیز این امر را می‌رساند چراکه اگر فرزندی در کار نبود، تمنای مقام امامت برای ایشان نیز بی‌معنا می‌نمود. پس معلوم میشود این درخواست از آن جناب در اواخر عمرش و سال‌ها بعد از نبوت بوده است.(۶)
از سوی دیگر، در روایتی معروف از امام رضا علیه‌السلام که در مقام بیان ویژگی‌های «امامت مسلمین» است می‌خوانیم:
«همانا امامت قدرش برتر و شأنش بزرگ‌تر و منزلتش عالی‌تر و مکانش منیع‌تر و ژرفای آن عمیق‌تر از آن است که مردم باعقل و اندیشه خود یا با انتخاب و آراء خویش به آن برسند و امامی را نصب کنند. به‌راستی امامت [مقامی است] که خداوند متعال آن را بعد از مقام نبوت و خلت (خلیل الهی) در مرحله سوم به ابراهیم خلیل اختصاص داد و فضیلتی است که او را به آن شرفیاب نمود و به‌وسیله آن نامش را بلندآوازه قرار داد و فرمود: به‌راستی تو را امام مردم قراردادم».(۷)
نکته دوم:
هرچند در قرآن کریم، به امامت پیامبرانی چون حضرت ابراهیم، حضرت اسحاق و حضرت یعقوب علیهم‌السلام تصریح‌شده است،(۸) بااین‌حال آیه‌ای که به مقام امامت حضرت رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله تصریح کرده باشد، وجود ندارد.
درنتیجه، امامت رسول گرامی اسلام را می‌بایست از چندراه دیگر به اثبات رساند:
الف) رجوع به روایات
ب) تطبیق مؤلفه‌های امامت
ج) برتر بودن مقام معنوی حضرت از امامان و پیامبران دیگر
نکته سوم:
در روایات، در خصوص مقام امامت حضرت رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله، این عبارت از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که فرمود:
«پیامبر اکرم هم امام بود و هم نبی، ولی علی امام بود، نه نبی و رسول».(۹) با این بیان روشن میشود که پیامبر اکرم علاوه بر مقام نبوت، مقام امامت را نیز دارا بود.
نکته چهارم:
اما در خصوص راهکار «تطبیق مؤلفه‌های امامت» باید گفت که در میان اندیشمندان شیعه، مؤلفه‌هایی به‌عنوان اختصاصات مقام امامت بیان‌شده که همگی آن‌ها قابل تطبیق بر رسول گرامی اسلام است.
به‌عنوان مثال، یکی از مقامات باطنی ائمه این است که امام شاهد بر اعمال مردم است که ناظر به ولایت باطنی ایشان بر مردمان هست. علامه طباطبایی(ره) در تفسیر شریف المیزان، با چینش موضوعی آیات دال بر مقام امامت، بر این باور است که «امام، هدایت‌کننده‌ای است که با امری ملکوتی که در اختیار دارد هدایت میکند، پس امامت ازنظر باطن یک نحوه ولایتی است که امام در اعمال مردم دارد و هدایتش چون هدایت انبیاء و رسولان و مؤمنین صرف راهنمایی از طریق نصیحت و موعظه حسنه و بالأخره صرف آدرس دادن نیست، بلکه هدایت امام دست خلق گرفتن و به راه حق رساندن است... امام کسی است که باطن دل‌ها و اعمال و حقیقت آن پیش رویش حاضر است و از او غایب نیست... لاجرم به‌تمامی اعمال بندگان چه خیرش و چه شرش آگاه است، گویی هر کس هر چه میکند در پیش روی امام میکند».(۱۰)
ازجمله روایاتی که بر این مطلب دلالت دارد این روایت است که از امام صادق علیه‌السلام در تفسیر آیه ۱۳۸ سوره بقره(۱۱)، سؤال شد، حضرت فرمود: «این آیه، درباره امت محمد صلی‌الله علیه و آله به‌خصوص نازل شد که در هر قرنی از ایشان امامی باشد از ما که شاهد است بر ایشان و محمد صلی‌الله علیه و آله شاهد است بر خود ما.»(۱۲)
در این روایت، مقام شهادت بر اعمال مردم را که یکی از مقامات امام است، به‌طریق‌اولی بر رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله اثبات کرده است. چه اینکه قرآن کریم نیز بر شهادت رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله بر اعمال بندگان صحه گذاشته و می‌فرماید: «و بگو: عمل کنید یقیناً خدا و پیامبرش و مؤمنان اعمال شمارا می‌بینند...».(۱۳)
و یا برخی به مسئله «تفویض دین» و مقام «وجوب پیروی و اطاعت مستقل» به‌عنوان مؤلفه امامت، اشاره‌کرده و با توجه به روایات متعددی که در این باب وارد شده است،(۱۴) بر این باورند که تفویض دین به رسول اکرم از شئون امامت ایشان به شمار آمده و مقام امامت حضرت را می‌توان به دو بخش عمده «حاکمیت سیاسی و قضاوت» و «تبیین وحی و تشریع احکام» تقسیم و تفویض دین را در هر بخش به‌طور مجزا موردبررسی قرار داد.(۱۵) بنا بر روایات، پیامبر اکرم حتی در تعبدیات نیز از امکان تشریع برخوردار شدند؛ چنانکه طبق روایات(۱۶)، ایشان به اذن خدا هفت رکعت به نمازها افزودند. ازاین‌رو امامت پیامبر اکرم در بالاترین و عالی‌ترین رتبه قرار می‌گیرد.(۱۷)
نکته پنجم:
راه دیگری که می‌توان از آن به مقام امامت حضرت رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله دست‌یافت آن است که مقام امامت، یک مقام باطنی و معنوی است و اگر ثابت شود رتبه معنوی رسول اکرم از پیامبرانی چون حضرت ابراهیم، حضرت اسحاق و حضرت یعقوب علیهم‌السلام که امام بودند برتر است، به‌طریق‌اولی مقام امامت برای حضرت نیز اثبات خواهد شد.
هرچند دلایل برتری نبی اکرم بر انبیای دیگر، بسیار است، اما یکی از دلایل برتری مقام ایشان نسبت به پیامبران پیش از خود، این است که خداوند ایشان را «خاتم پیامبران»(۱۸) معرفی نموده و سلسله نبوّت و صحیفه رسالت پیامبران را با فرستادن پیامبر اکرم به تأیید و امضاء رسانده است. درنتیجه خاتمیت، تنها به معنای تأخّر زمانی نیست، بلکه خاتمیت رتبی را نیز شامل شده و ازاین‌رو پیامبر اکرم واجد همه مزایا، فضیلت‌ها و خصوصیات پیامبران گذشته است و تا روز قیامت احدی بهتر و کامل‌‌تر از او نخواهد آمد.
همچنان که در روایتی از امام باقر علیه‌السلام آمده است: «خدای عز و جل مقامات پیغمبران را از آدم علیه‌السلام تا محمد صلی‌الله علیه و آله برای آن حضرت [رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله] گردآورد».(۱۹) در اینجا نیز مقام امامت، به‌طریق‌اولی برای پیامبر گرامی اسلام ثابت میشود.
نتیجه:
ازآنچه بیان شد روشن میشود که مقام امامت که برتر از مقام نبوت است، در نگاه امامیه برای رسول خدا صلی‌الله علیه و آله نیز ثابت است، چراکه اولاً در این خصوص روایات صریحی وجود دارد؛ ثانیاً مؤلفه‌های امامت نظیر مشاهده اعمال و تفویض دین، قابل تطبیق بر ایشان است و ثالثاً جایگاه و مقام معنوی حضرت از همه امامان (اعم از امامانی که پیامبر بودند یا نبودند) برتر است. پس به‌طریق‌اولی صاحب‌مقام امامت است.
کلمات کلیدی:
مقام امامت، مقام نبوت، امام بودن رسول اکرم، فضائل حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله.
پی‌نوشت‌ها:
۱. فراهیدی، ابی عبدالرحمن الخلیل بن احمد، کتاب العین، قم، اسوه، ۱۴۱۴ ق، ج ۸، ص ۴۲۹.
۲. جرجانی علی بن محمد، کتاب التّعریفات، تحقیق فلوغل، لبنان، نسخه مصوّره فی بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۷۸ م، ص ۱۶.
۳. ایجی، عبدالرحمان، شرح المواقف، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ ق، ج ۸، ۳۷۶.
۴. سوره بقره، آیه ۱۲۴: ﴿ وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً... ﴾.
۵. سوره هود، آیات ۷۱ الی ۷۳.
۶. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعهی مدرسین حوزه علمیه قم، چ ۵، ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص ۴۰۵.
۷. «إِنَّ الْإِمَامَهَ أَجَلُّ قَدْراً، وَ أَعْظَمُ شَأْناً، وَ أَعْلی مَکَاناً، وَ أَمْنَعُ جَانِبا...»؛ کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، به تحقیق غفاری علی‌اکبر، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ ۴، ۱۴۰۷ ق، ج۱، ص ۱۹۹.
۸. سوره انبیاء، آیه ۷۳: ﴿ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَینَا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاهِ وَإِیتَاءَ الزَّکَاهِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ ﴾.
۹. «فَالنَّبِی صلی‌الله علیه و آله إِمَامٌ نَبِی وَ عَلِی إِمَامٌ لَیسَ بِنَبِی وَ لَا رَسُول»؛ مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق، ج ۳۸، ص ۸۱.
۱۰. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج۱، ص ۴۱۱-۴۱۳.
۱۱. ﴿ فَکَیفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً﴾.
۱۲. «عَنْ سَمَاعَهَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَکَیفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً قَالَ نَزَلَتْ فِی أُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی‌الله علیه و آله خَاصَّهً فِی کُلِّ قَرْنٍ مِنْهُمْ إِمَامٌ مِنَّا شَاهِدٌ عَلَیهِمْ وَ مُحَمَّدٌ صلی‌الله علیه و آله شَاهِدٌ عَلَینَا»؛ کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۱۹۰.
۱۳. سوره توبه، آیه ۱۰۵: ﴿ وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَی عَالِمِ الْغَیبِ وَالشَّهَادَهِ فَینَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.
۱۴. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۲۶۵ (بَابُ التَّفْوِیضِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی‌الله علیه و آله وَ إِلَی الْأَئِمَّهِ علیه‌السلام فِی أَمْرِ الدِّین).
۱۵. برای توضیح بیشتر، رک: نجار زادگان، فتح‌الله، خلق عظیم و تفویض دین، مقالات و بررسی‌ها، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، شماره ۸۴، ۱۳۸۶ش، ص ۱۶۳-۱۷۹.
۱۶. «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الصَّلَاهَ رَکْعَتَینِ رَکْعَتَینِ عَشْرَ رَکَعَاتٍ فَأَضَافَ رَسُولُ اللَّهِ صلی‌الله علیه و آله إِلَی الرَّکْعَتَینِ رَکْعَتَینِ وَ إِلَی الْمَغْرِبِ رَکْعَهً فَصَارَتْ عَدِیلَ الْفَرِیضَه»؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص ۲۶۶.
۱۷. ر.ک نجار زادگان، فتح‌الله، بررسی معناشناسی واژه امام در آیه امامت حضرت ابراهیم بقره ۱۲۴، کتاب قیم، تابستان ۱۳۹۰ ش، شماره ۲، ص ۲۶.
۱۸. سوره احزاب، آیه ۴۰: ﴿ مَّاکَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیینَ﴾.
۱۹. «اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَمَعَ لِمُحَمَّدٍ ص سُنَنَ النَّبِیینَ مِنْ آدَمَ وَ هَلُمَّ جَرّاً إِلَی مُحَمَّد»؛ کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۲۲۲.
موضوع: