پرسش:
درباره سیر و تاریخ مسائل مربوط به حضور امام رضا علیه‌السلام در ایران تا شهادت ایشان تاریخ دقیق چیست؟ اینکه امام رضا علیه¬السلام دقیقاً چه زمانی (سال، ماه، روز) از مدینه به سمت مرو حرکت کردند؟ چه زمانی به مرو رسیدند؟ چه زمانی ولایتعهدی را به‌اجبار پذیرفتند؟ و چه مدت ولی عهد بودند؟
درباره سیر و تاریخ مسائل مربوط به حضور امام رضا علیه‌السلام در ایران تا شهادت ایشان تاریخ دقیق چیست؟ اینکه امام رضا علیه¬السلام دقیقاً چه زمانی (سال، ماه، روز) از مدینه به سمت مرو حرکت کردند؟ چه زمانی به مرو رسیدند؟ چه زمانی ولایتعهدی را به‌اجبار پذیرفتند؟ و چه مدت ولی عهد بودند؟
پاسخ:
امام رضا علیه‌السلام در سال ۱۸۳ ق، امامت را بر عهده گرفت و ۲۰ سال امام بود. دوره امامت امام رضا با خلافت هارون عباسی (۱۰ سال)، محمدامین (حدود ۵ سال) و مأمون عباسی (۵ سال) هم‌زمان بود. امام هشتم تا پیش از سفر به خراسان، در مدینه زندگی می‌کرد. در سال ۲۰۰ یا ۲۰۱ ق به دستور مأمون به مرو رفت و با تهدید و به‌اکراه ولایتعهدی او را پذیرفت.
امام رضا علیه‌السلام در سال ۱۸۳ ق، امامت را بر عهده گرفت و ۲۰ سال امام بود. دوره امامت امام رضا با خلافت هارون عباسی (۱۰ سال)، محمدامین (حدود ۵ سال) و مأمون عباسی (۵ سال) هم‌زمان بود. امام هشتم تا پیش از سفر به خراسان، در مدینه زندگی می‌کرد. در سال ۲۰۰ یا ۲۰۱ ق به دستور مأمون به مرو رفت و با تهدید و به‌اکراه ولایتعهدی او را پذیرفت.
سفر امام رضا علیه‌السلام از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ قمری (1) یا سال ۲۰۱ قمری (2) بود. به گزارش یعقوبی فرستاده مأمون برای انتقال امام رضا از مدینه به خراسان، رجاء بن ابی‌ضحاک خویشاوند فضل بن سهل بود؛ و او را از راه بصره به مرو آورد. (3) به عقیده برخی مأمون مسیر مشخصی برای سفر امام رضا علیه¬السلام به مرو انتخاب کرد تا آن حضرت از مراکز شیعه‌نشین عبور نکند، زیرا از اجتماع شیعیان برگرد او می‌ترسید ازاین‌رو دستور داد تا حضرت را از مسیر کوفه نیاورند، بلکه از طریق بصره، خوزستان و فارس، به نیشابور بیاورند. (4)
مسیر حرکت طبق کتاب اطلس شیعه چنین بوده است: مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت‌بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس، مرو. (5) به گزارش شیخ مفید مأموران مأمون، امام رضا علیه‌السلام و برخی از بنی‌هاشم را از مسیر بصره به مرو بردند. مأمون آن‌ها را در خانه‌ای و امام رضا علیه‌السلام را در خانه‌ای دیگر جای داد و او را اکرام کرد. (6) مأمون دوشنبه ۷ رمضان سال ۲۰۱ قمری. با امام رضا علیه‌السلام به‌عنوان ولیعهد پس از خود بیعت کرد و مردم را به‌جای لباس سیاه، سبزپوش کرد و فرمان آن را به اطراف و نواحی نوشت و برای امام رضا علیه‌السلام بیعت گرفت و به نام وی بر منبرها خطبه خواندند و دینار و درهم به نامش سکه زدند و کسی نماند که لباس سبز نپوشد، مگر اسماعیل بن جعفر بن سلیمان بن علی هاشمی. (7)
ازآنجاکه طبق نظر بیشتر علماء و مورخین سال شهادت امام رضا، ۲۰۳ ق. بوده است. (8) مدت ولایتعهدی امام رضا علیه‌السلام کمتر از 3 سال بوده است.
در پایان بحث و به‌عنوان نتیجه‌گیری گزارشی که یکی از محققین با تطبق تاریخ و مسیر حرکت امام رضا علیه¬السلام از مدینه تا مرو در مورد زمان‌بندی سفر آن حضرت بیان کرده‌اند نقل می‌کنیم:
-جدول زمانی حرکت حضرت رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو 201 ـ 200 ق/196 ـ 195 ش.
ـ حج تمتع، سهشنبه اول تا چهارشنبه 10 ذی‌حجه/14 تا 23 تیر.
ـ حرکت از مدینه، پنجشنبه 15 محرم/27 مرداد.
ـ ورود به بصره، دوشنبه 3 صفر/14 شهریور.
ـ حرکت از بصره، شنبه 8 صفر/19 شهریور.
ـ ورود به اهواز، یکشنبه 16 صفر/27 شهریور.
ـ حرکت از اهواز، دوشنبه 16 ربیعالاول/25 مهر.
ـ ورود به فارس (شیراز)، سهشنبه 26 ربیعالاول/5 آبان.
ـ حرکت از فارس (شیراز)، سهشنبه 1 ربیع‌الآخر/10 آبان.
ـ ورود به یزد، چهارشنبه 15 ربیع‌الآخر/25 آبان.
ـ حرکت از یزد، یکشنبه 20 ربیع‌الآخر/29 آبان.
ـ ورود به نیشابور، سهشنبه 7 جمادیالاولی/15 آذر.
ـ حرکت از نیشابور، جمعه 1 جمادی‌الآخر/9 دی.
ـ ورود به طوس، یکشنبه 3 جمادی‌الآخر/11 دی.
ـ ورود به سرخس، جمعه 8 جمادی‌الآخر/16 دی.
ـ حرکت از سرخس، شنبه 23 جمادی‌الآخر/1 بهمن.
ـ ورود به مرو، جمعه 29 جمادی‌الآخر/7 بهمن.
ـ اعلام ولایتعهدی، دوشنبه 7 رمضان/14 فروردین. (9)
معرفی منبع جهت مطالعه بیشتر
عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۴ ش.
پی‌نوشت‌ها:
1. عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۴ ش، ص ۱۸.
2. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم‌السلام، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ ش، ص ۴۲۶.
3. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ ش، ج ۲، ص ۴۶۵.
4. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۱ ش، ج ۱۸، ص ۱۲۴.
5. جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ ش، ص ۹۵.
6. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، المؤتمر العاملی لألفیه الشیخ المفید، ۱۳۷۲ ش، ج ۲، ص ۲۵۹.
7. یعقوبی، همان، ج ۲، ص ۴۶۵.
8. عاملی، السید جعفر مرتضی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا علیه‌السلام: دراسه و تحلیل، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، ۱۴۳۰ ق، ص ۱۶۹.
9. رسول سعیدی زاده، روزشمار حرکت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، مجله پیام زن اردیبهشت 1383، شماره 146؛ برای مطالعه این نوشته به لینک ذیل مراجعه کنید: