پرسش:
رحمان و رحیم بودن خداوند در «بسم الله الرحمن الرحیم» چیست؟ مگر رحمان و رحیم به یک معنا نیستند؟
پاسخ:
واژه «رحمان» و «رحیم»، هر دو از ریشه «رحمت» است و مشهور بین مفسّران آن است كه صفت «رحمان» اشاره به رحمت عام خدا دارد كه شامل دوست و دشمن و مؤمن و كافر می‌شود؛ زیرا بر وفور و كثرت رحمت و فراگیری آن دلالت دارد.
امّا واژه «رحیم»، به رحمت خاص خدا نسبت به بندگان شایسته و با ایمان اشاره دارد؛ چرا كه این صیغه دلالت بر دوام و ثبات رحمت دارد.(۱)
بیانی دیگر؛
فرق اول میان «رحمن» و «رحیم»، از صیغه آن‌ها ناشی شده است؛ زیرا «رحمن» صیغه مبالغه است و در آن كثرت و عمومیت لحاظ شده است و بنابراین در «رحمن» رحمت الهی، عام و گسترده است، ولی «رحیم» صفت مشبهه است و آن عمومیت را ندارد، ولی در مقابل، ثبات و پایداری در آن لحاظ شده و این معنا با رحمت خاص خدا كه هم در دنیا و هم در آخرت شامل حال مؤمنان می‌شود و یک نوع رحمت پایداری در محدوده مؤمنان است، جور در می‌آید.
نیز می‌توان گفت كه در «رحمن» صفت رحمت با توجه به ذات خدا اخذ شده و در نتیجه صفت عام است ولی در «رحیم» این صفت با توجه به خلق خدا اخذ شده كه هر كدام استعداد دریافت رحمت الهی را دارند از آن برخوردار می‌شوند و معلوم است كه منحصراً مؤمنان چنین استعدادی را دارند، در نتیجه «رحیم» صفت خاص شده است.(۲)
پی نوشت‌ها:
۱. رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن قم، ج۱، ص۱۲۷.
۲. جعفری، تفسیر کوثر، مؤسسه انتشارات هجرت قم، ج۱، ص۱۷.