پرسش:
آیا از امام صادق اثر مکتوبی هم به ما رسیده است؟ جایگاه علمی حضرت از دید غیر شیعه چگونه است؟
پاسخ:
نگاهی به آثارعلمی امام صادق(علیه السلام) و یاران ایشان و دیدگاه دیگرعالمان و اندیشمندان هم‌عصر با آن حضرت و بعد از ایشان درباره شخصیت علمی و آثار برجای مانده از ایشان می‌تواند بخشی از حقیقت علمی ایشان را ثابت کند.
سید محسن امین در کتاب اعیان الشیعه ۲۴ اثر علمی را که به امام صادق (علیه‌السلام) نسبت داده شده است ذکر کرده است.(۱) برخی از این آثار عبارت‌اند از:
۱-کتابی در توحید که به خاطر نام روایتگر آن توحید مفضل نام دارد.
۲-رساله آن حضرت خطاب به یارانش. کلینی این رساله را در آغاز روضه کافی به سند خود از اسماعیل بن جابر از ابوعبدالله (علیه‌السلام) نقل کرده است: امام صادق (علیه‌السلام) این رساله را برای اصحاب خود مرقوم داشت و به آن‌ها دستور داد که آن را به یکدیگر درس دهند و در آن نظر کنند و آن را فراموش نکنند و بدان عمل کنند. اصحاب نیز این رساله را در جایگاه عبادت خود در خانه‌هایشان گذارده بودند و چون از کار فراغ مییافتند آن را میخواندند.
۳-نامه امام صادق (علیه‌السلام) به نجاشی والی اهواز که به نام رساله عبدالله بن نجاشی شهرت دارد.
۴-رسالهای از آن حضرت که صدوق در کتاب خصال آن را ذکر کرده و سندش را به امام صادق (علیه‌السلام) رسانیده است. این نامه حاوی احکام اسلامی است.
علاوه بر این آثار امام صادق (علیه‌السلام) به‌عنوان یک عالم، شاگردان فراوانی را تربیت کرد. شیخ طوسی در کتاب رجال خود نام حدود ۳۲۰۰ نفر را که از علم امام صادق (علیه‌السلام) استفاده کرده‌اند نام برده است.(۲) شیخ مفید در کتاب الارشاد تعداد این افراد را چهار هزار نفر بیان می‌کند.(۳) ابن عقده که خود یک زیدی مذهب بود در کتاب خود نام این ۴۰۰۰ نفر را ذکر کرده بود که متأسفانه کتاب وی به دست ما نرسیده است.(۴)
بسیاری از نویسندگان اصول اربعمائه (اصول چهارصدگانه شیعه)، به عنوان مهم‌ترین منابع کتاب‌های حدیثی همچون کافی کلینی و من لایحضره الفقیه شیخ صدوق از شاگردان امام صادق(ع) بودند.(۵) علاوه بر این امام صادق (علیه‌السلام) سعی می‌کردند تا شاگردان مستعدشان در یک علم صاحب تخصص شوند؛ به‌عنوان نمونه در کتاب رجال کَشّی گزارشی درباره مناظره شاگردان امام صادق(ع) نقل شده است که گواهی بر این مطلب است.(۶) طبق این روایت حُمران بن اَعین در علوم قرآنی، اَبان بن تَغلِب در ادبیات عرب، زُراره در فقه و مؤمن الطّاق و هِشام بن سالم در کلام تخصص داشته‌اند.(۷) برخی دیگر از شاگردان امام صادق (علیه‌السلام) که در زمینهٔ کلام تخصص داشتند، عبارت‌اند از حُمران بن اَعین، قیس ماصِر و هشام بن حَکَم.(۸)
علاوه بر این امام صادق(ع) شاگردان فراوانی از اهل سنت داشت از جمله نام کسانی همچون ابوحنیفه، مالک بن انس به عنوان دو تن از ائمه مذاهب چهارگانه اهل سنت – یعنی حنفی و مالکی – در زمره این شاگردان ذکرشده‌اند.(۹) برخی از نویسندگان اهل سنت حضور مالک بن انس در مدینه و استفاده از درس کسانی چون امام صادق(ع) را از عوامل رشد علمی او بیان کرده‌اند.(۱۰)
علاوه بر این امام صادق(ع) به اعتراف بزرگان اهل سنت نزد آنان از جایگاه بالایی برخوردار بوده است. به‌عنوان نمونه: ابوحنیفه (متوفای ۱۵۰ ق) از پیشوایان اهل سنت، امام صادق(ع) را فقیه‌ترین و داناترین فرد در میان مسلمانان می‌دانست.(۱۱) از مالک بن انس (۱۷۹ ق) نقل شده است: از جهت فضل، علم و عبادت و ورع، هیچ چشم و گوشی برتر از جعفر بن محمد ندیده و نشنیده است.(۱۲) ابن ابی الحدید (زنده تا ۶۵۶ ق) به عنوان یکی از عالمان اهل سنت بیان کرده است: علماء اهل سنت ازجمله پیشوایان فقهی آنان چون ابوحنیفه، احمد بن حنبل و شافعی با واسطه یا بی‌واسطه شاگرد امام صادق (علیه‌السلام) بوده‌اند و ازاین‌رو فقه اهل سنت در فقه شیعه ریشه دارد.(۱۳) ابن حجر عسقلانی از قول ابن حبان (متوفای ۳۵۴ ق) درباره امام صادق (علیه‌السلام) میگوید: «مارأیت أفقه من جعفربن محمّد» فقیه‌تر از جعفربن محمد کسی را ندیدم وی از سادات اهل بیت است که فقیه وعلیم و فاضل بود و به سخنش نیازمند بودیم و در روایت دیگری آمده است که وی تنها کسی بود که همه فقها وعلما و فضلا محتاج و نیازمند سخنش بودند.(۱۴) شهرستانی (متوفای ۵۴۸ق) یکی دیگر ازعلمای بزرگ اهل سنت در کتاب الملل والنحل درباره شخصیت امام صادق(ع) مینویسد: «جعفر بن محمد صادق، دارای علم و حکمت فراوان و دارای زهد و تقوای کامل بود مدت‌ها در مدینه بود و شاگردان شیعه خود را آموزش می‌داد. دانش و آگاهی او در فرهنگ و مذهب فوق‌العاده بود و اطلاعات کاملی از مسائل فلسفه داشت».(۱۵)
در کنار آنچه به نقل از عالمان مسلمان در عظمت علمی امام صادق(ع) ذکر شد؛ سخنان و مطالب متعددی از سوی مستشرقانی که زندگانی و دوره امام صادق(ع) را مورد مطالعه و ارزیابی قرار داده‌اند نقل شده است که در این بخش دو نمونه از این موارد ذکر می‌گردد:
دونالد سن در خصوص علم و تدریس امام صادق(ع) میگوید: «از توصیفاتی که در مورد اکرام مهمانان از سوی امام جعفر صادق(ع) در باغ زیبایش در مدینه و استقبال وی از مردم با همه اختلاف مذاهب و آرای‌شان می‌خوانیم، برای ما آشکار می‌شود که آن حضرت یک مدرسه شبه سقراطی داشته است».(۱۶) هاجسن یکی از تاریخ نویسان غربی درباره امام صادق(ع) نوشته است: «او در مقام مرجع و عالم در حدیث و احتمالاً در فقه، آرام و خاموش در مدینه می‌زیست. در اسناد سنی با احترام از او یاد می‌شود. او با اکثریت غیر شیعی قطع رابطه آن چنانی نداشت؛ به گونه‌ای که حتی می‌توان بعضی از پیروان شیعی او را در اسناد اهل تسنن مشاهده کرد».(۱۷)
در کنار آنچه پیرامون سخنان اندیشمندان پیرامون عظمت علمی امام صادق(ع) توجه به این نکته‌ای که در ادامه ذکر خواهد شد گواهی است که سیره علمی امام صادق(ع) سبب تحولات شگرفی در مباحث علمی گردید. مطالعات صورت گرفته در مورد سیره علمی امام جعفر صادق(ع) بازگو کننده این مطلب است که ایشان بر شناسایی دانش، اکتساب و خلق دانش، توسعه دانش، توزیع دانش، بهره‌گیری از دانش مفید، حفظ و نگهداری دانش، ارزیابی و بازخورد گیری دانش تأکید داشتند؛ و از مطالعه سیره قولی و عملی ایشان به دست می‌آید که آن حضرت دارای الگویی خاص از مدیریت دانش بودند که از همین طریق توانسته‌اند به آموزش شاگردان بسیار کارآمد در علوم مختلف، تولید علم و نوآوری و تولید سرمایه انسانی توفیق یابند(۱۸) و همین امر سبب گردید که تأثیرات علمی ایشان در میان تمام مسلمانان مشهود باشد.
معرفی کتاب جهت مطالعه بیشتر:
امام صادق(ع) از دیدگاه اهل سنت، نویسنده: مهدی لطفی، ناشر و تهیه‌کننده: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما. قابل مطالعه در لینک ذیل:
الامام الصادق(ع) و المذاهب الاربعه، نوشته اسد حیدر. این کتاب با عنوان امام صادق(ع) و مذاهب چهارگانه، به زبان فارسی ترجمه شده است، ناشر: دارالتعارف.
زندگانی امام صادق جعفر بن محمد، نویسنده: سید جعفر شهیدی، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
پیشوای صادق، نویسنده: سید علی حسینی خامنه‌ای، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مقاله:
امام صادق (علیه‌السلام) از دیدگاه خاورشناسان، نویسنده: محمد احسانی.
سیمای تاریخ - زمستان ۱۳۸۹ - شماره ۳(۲۴ صفحه - از ۷۵ تا ۹۸) قابل دانلود از لینک ذیل:
پی‌نوشت‌ها:
۱. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ ق، ج۱، ص۶۶۹-۶۶۸.
۲. طوسی، محمد بن الحسن، رجال الطوسی، تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ ش، ص۱۵۵-۳۲۸.
۳. مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، ۱۳۷۲ ش، ج۲، ص۲۵۴.
۴. قمی، عباس، الکنی و الالقاب، طهران، مکتبه الصدر، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ ق، ج۱، ص۳۵۸.
۵. پاکتچی، احمد، «جعفر صادق(ع)، امام»، تهران، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۸، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۹ ش، ص۱۸۷.
۶. همان، ص۱۹۹.
۷. کشی، رجال الکشی- اختیار معرفه الرجال، تصحیح شیخ طوسی و حسن مصطفوی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق، ص۲۷۵-۲۷۷.
۸. پاکتچی، همان، ص۱۹۹.
۹. ابن حجر الهیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه علی اهل الرفض و الضلال و الزندقه، تحقیق عبدالرحمن بن عبدالله الترکی، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۷ ق، ج۲، ص۵۸۶.
۱۰. شکعه، مصطفی، الائمه الاربعه، قاهره، دارالکتاب، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ ق، ج۲، ص۸.
۱۱. ذهبی، محمد بن احمد، تذکره الحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۹ ق، ج۱، ص۱۲۶.
۱۲. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ ش،ج ۴، ص۲۴۸.
۱۳. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج‌البلاغه، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، ۱۳۸۵ ق، ج۱، ص۱۸.
۱۴. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب،دار صادر، بیروت، ج۲، ص۱۰۴.
۱۵. شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تخریج محمد بن فتح ﷲ بدران، قاهره، مکتبه الانجلو المصریه، بی‌تا، ص۱۴۷.
۱۶. دونالدسن، دوایت. م، عقیده الشیعه، ترجمه به عربی، مصر، مکتبه لخانجی و مطبعتها، ص۱۴۲.
۱۷. جمعی از نویسندگان، تصویر امامان شیعه در دایره المعارف اسلام «ترجمه و نقد»، قم، مؤسسه شیعه شناسی،۱۳۸۵ ش، ص۲۸۷.
۱۸. علوی، محمد، «مدیریت دانش در سیره امام صادق(ع)»، معارف اسلامی و مدیریت، دوره ۴، شماره ۷، بهار و تابستان ۱۳۹۷، صفحه ۳۵-۵۸.
موضوع: