پرسش:
معروف و مشهور است که مصداق اهل‌بیت علیهم‌السلام در آیه تطهیر، پنج‌تن آل عبا هستند اما در بین منابع اهل سنت، روایاتی وجود دارد که همسران پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله را نیز مصداق این آیه می‌دانند؛ حال با توجه به این دودسته روایات، مصداق آیه تطهیر چه کسانی هستند؟
پاسخ:
مقدمه:
قسمتی از آیه ۳۳ سوره احزاب به آیه تطهیر معروف است؛ خداوند در این آیه می‌فرماید: «اِنَّمَا یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمُ تَطْهِیرً». اختلاف ضمیرهای این قسمت از آیه با آیات قبل و بعد خود باعث اختلاف دیدگاه در مصداق «اهل‌بیت» شده است. شیعیان با تکیه بر روایات متعدد و همچنین قرائن موجود در این آیه، به‌صورت اجماع معتقد هستند که منظور از «اهل‌بیت» حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله، امیرالمؤمنین، فاطمه زهرا، امام حسن و حسین علیهم‌السلام هستند؛ اما برخی از عالمان اهل سنت دراین‌باره اختلاف‌نظر دارند و علاوه بر خمسه طیبه علیهم‌السلام، دیگران را نیز شامل آیه می‌دانند.
الف) ترکیب کلمه اهل‌بیت در منابع اسلامی
ترکیب کلمه «اهل‌بیت» در منابع اسلامی، به دو معنای عام و خاص بیان‌شده است. بر اساس معنای عام، همه خویشاوندان سببی، نسبی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و حتی برخی مسلمانان شامل «اهل‌بیت» می‌باشند، اما بر اساس معنای خاص، مصداق «اهل‌بیت» دایره محدودتری دارند و بر افراد خاصی دلالت می‌کند. البته بیشترین استعمال این کلمه در معنای خاص، به‌کاررفته است که شامل: پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، امام علی، حضرت فاطمه و امام حسن و حسین علیهم‌السلام می‌باشند.
مثلاً امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نهج‌البلاغه واژه «اهل‌بیت» را در معنای عام خود به‌کاربرده است:
«کَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ وَ أَحْجَمَ النَّاسُ قَدَّمَ أَهْلَ بَیتِهِ فَوَقَی بِهِمْ أَصْحَابَهُ حَرَّ السُّیوفِ وَ الْأَسِنَّهِ»؛ (۱)
ترجمه: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله چون تنور جنگ گرم می‌شد و مردم قدم پس می‌گذاشتند، اهل‌بیت خود را جلو می‌انداخت و اصحاب خود را از حرارت شمشیر و نیزه حفظ می‌کرد.
همچنین در روایت دیگری که در منابع اهل سنت وجود دارد این کلمه در معنای عام خود استعمال شده است: شخصی از «زید بن ارقم» سؤال کرد آیا همسران پیامبر جزء اهل‌بیت هستند؟
زید در پاسخ گفت: همسران حضرت از اهل‌بیتش هستند امّا منظور از اهل‌بیت کسانی هستند که بعد از پیامبر صدقه بر آن‌ها حرام است و آن‌ها شامل آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس هستند. (۲)
ب) اهل‌بیت در آیه تطهیر
هرچند اهل‌بیت می‌تواند معنای عام داشته و دایره آن وسیع باشد اما در آیه تطهیر چنین نیست چون علاوه بر شواهد تاریخی و قرآنی، روایات متعددی وجود دارد که خداوند از کلمه «اهل‌بیت» در این آیه، معنای خاصی اراده کرده است و پیامبر به‌صراحت مصادیق اهل‌بیت را تعیین کرده است. از امام صادق علیه‌السلام نقل‌شده است که حضرت فرمودند: اگر پیامبر خدا صلی‌الله علیه وآله وسلم ساکت نشسته و اهل‌بیت خود را مشخص نمی‌کرد، آل فلان و آل فلان آن را برای خود ادعا می‌کرد؛ ولی خداوند عزوجل در کتاب خود جهت تصدیق پیامبرش آیه تطهیر را نازل فرمود و (در آن هنگام) علی، حسن، حسین و فاطمه علیهم‌السلام حضور داشتند. پیامبر اکرم آن‌ها را در خانه ام‌سلمه زیر «کساء» قرارداد و سپس فرمود: خدایا، همانا برای هر پیامبری اهلی و خاندانی است و اینان اهل‌بیت و خاندان من هستند. ام سلمه گفت: آیا من از اهل‌بیت تو نیستم؟ پیامبر فرمود: تو بر خیر هستی ولی اینان اهل‌بیت و خاندان من هستند. (۳)
ج) گونه شناسی روایات تعیین‌کننده اهل‌بیت در آیه تطهیر
قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیکَ الذِّکْرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکَّرُونَ»؛ (۴) یعنی و ما این ذکر [قرآن] را بر تو نازل کردیم تا آنچه به‌سوی مردم نازل‌شده است برای آن‌ها روشن‌سازی؛ و شاید اندیشه کنند!
بر اساس این آیه، احادیث نبوی در تبیین و شرح آیات قرآن، نقشی اساسی دارند و بر اساس «آیه دو سوره جمعه» اصل آموزش معارف وحیانی، از رسالت‌های مهمّ پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم شمرده‌شده است. رسول گرامی اسلام نیز به اذن الهی، این رسالت را پس از خود، به عترتِ پاک خویش سپرد و آنان را در کنار قرآن، مرجع علمی معرفی فرمود. (۵)
با توجه به این مقدمه، شیعیان با تکیه‌بر بیش از هفتاد روایت که از طرق مختلف سنی و شیعه با سندهای صحیح و موثق تخریج کرده‌اند (۶) اتفاق‌نظر دارند که مصداق آیه تطهیر، اصحاب کساء هستند. مجموعه این روایات را می‌توان به پنج گروه ذیل تقسیم کرد:
۱. روایات دال بر شأن نزول آیه تطهیر
دسته‌ای از احادیث دلالت می‌کنند که این آیه در شأن خمسه طیبه علیهم‌السلام نازل‌شده است و در هنگام نزول آیه تطهیر، پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله به همسران خود اجازه نداد که به پنج‌تن آل عبا ملحق شوند.
نمونه این روایات را می‌توان در نقل ام‌سلمه از این جریان مشاهده کرد (۷) و یا حدیثی که از عایشه چنین نقل‌شده است: «صبحگاهی پیامبر بیرون آمد، درحالی‌که بر او عبایی از موی سیاه بود، سپس حسن و حسین باهم داخل شدند؛ سپس فاطمه و بعد علی علیهم‌السلام به ترتیب بر ایشان وارد شدند؛ سپس پیامبر صلی‌الله علیه وآله وسلم آیه تطهیر را خواند». (۸)
۲. بیان مصادیق اهل‌بیت در آیه تطهیر
دسته دیگری از روایت اشاره دارند که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله وسلم به‌صورت عینی مصداق اهل‌بیت را مشخص کرده و فرمودند: «این آیه (تطهیر) درباره پنج نفر، من و علی و حسن و حسین و فاطمه نازل‌شده است». (۹)
۳. سیره عملی پیامبر در معرفی اهل‌بیت
برخی از روایات نیز نحوه رفتار پیامبر در معرفی اهل‌بیت علیهم‌السلام را بیان کرده‌اند مثلاً پیامبر صلی‌الله علیه وآله مدتی هنگام نماز، به آستانه خانه حضرت علی که منزلگاه فاطمه و حسنین علیهم‌السلام بود می‌آمدند و با یادآوری آیه تطهیر، بر ایشان به‌عنوان «اهل‌بیت» سلام می‌کردند. مثلاً ابن عباس می‌گوید: «ما شاهد بودیم که پیامبر به مدت نُه ماه، هرروز هنگام پنج وقت نماز می‌آمد درِ خانه حضرت علی و می‌فرمود: السَلامُ عَلیکُم وَ رَحمهُ اللهِ وَبَرکاتُهُ أَهلَ البیتِ انما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً». (۱۰)
۴. افتخار اهل‌بیت به این آیه به‌عنوان یک فضیلت
ائمه علیهم‌السلام در زمان و مکان‌های مختلف به این آیه اشاره‌کرده و آن را فضیلت و افتخار مهم برای خود دانسته‌اند. مثلاً امام حسن بعد از شهادت امیرالمؤمنین علیهماالسلام خطبه‌ای خواندند و فرمودند: ای اهل عراق! درباره ما تقوا داشته باشید که امرا و میهمان سرزمین شما و اهل‌بیتِ کسی هستیم که خداوند در شأن ما فرمود: «انما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ...». (۱۱)
۵. ذکر آیه تطهیر به‌عنوان فضیلت خمسه طیبه از سوی صحابه
علاوه بر خود معصومان علیهم‌السلام، برخی از اصحاب نیز این آیه را به‌عنوان فضیلت بزرگ برای اهل‌بیت به شمار می‌آوردند و حتی عده‌ای از صحابه در حسرت رسیدن به این منقبت بودند. به‌عنوان نمونه وقتی معاویه علت لعن نکردن امیرالمؤمنین علیه‌السلام را از برخی صحابه مانند «عامر» پرسید، او در پاسخ گفت: سه چیز را به یاد دارم که پیامبر خدا به او گفته است و لذا دشنام نمی‌دهم که اگر یکی از آن‌ها در حقّ من بود، برای من محبوب‌تر از گله‌ای چارپا بود... هنگامی‌که آیه: «انما یرید اللّه...» نازل شد، پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین را صدا کرد و فرمود: «خدایا! اینان خاندان من هستند». (۱۲)
بنابراین، با توجه احادیث فراوان، مصداق عینی «اهل‌بیت»، در آیه تطهیر فقط خمسه طیبه علیهم‌السلام هستند و البته به‌غیراز این احادیث، دلایل متعدد دیگری نیز وجود دارد که وجود همسران رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله به‌عنوان مصادیق اهل‌بیت در این آیه را نفی می‌کنند. اگر همسران پیامبر به‌ویژه امّ سلمه که خود درصحنه مربوط به اصحاب کساء و نزول آیه حاضر بود، شامل «اهل‌بیت» در آیه تطهیر می‌شدند، قطعاً به‌صراحت از آن یاد و بدان فخر و مباهات می‌کردند.
نکته قابل‌توجه این‌که پیامبر از کنار همسران خود حرکت می‌کرد و به در خانه فاطمه سلام‌الله علیها می‌رفت و با خواندن آیه تطهیر، بر اهلِ آن خانه سلام می‌داد و هرگز کسی مدعی نشده که حتی یک‌بار با همسران خود چنین برخوردی داشته است. برخی از عالمان اهل سنت پس از نقل احادیث مربوط به تلاوت آیه توسط پیامبر بر درِ خانه حضرت زهرا سلام الله علیها می‌گویند: «این احادیث همه دلالت می‌کنند که این آیه در شأن اصحاب کساء است». (۱۳)
اختصاص آیه تطهیر بر پنج‌تن آل عبا، حتی در میان اهل سنت نیز مشهور است. برخی از علمای اهل سنت در جواب منکرین اختصاص آیه تطهیر به خمسه طیبه که گفته‌اند: «اختصاص این آیه به علی، فاطمه و دو فرزندش، از ساخته‌های شیعه است»؛ می‌نویسند «جمهور علما با ادله و براهین استوار، به اختصاصِ اهل‌بیت به علی، فاطمه و فرزندان ایشان قائل‌اند و اگر پیامبر آن‌ها را به این امر (اهل‌بیت) اختصاص داده است، به دستور خداوند و وحی آسمانی بوده است و اگر کسی چشمش را باز کند و به نوشته‌های کتاب‌های اهل سنت به‌درستی و دقت نگاه کند حقیقت بر وی آشکار خواهد شد». (۱۴)
نتیجه
آیه تطهیر یکی از آیاتی است که دلالت بر فضیلت و عصمت اهل‌بیت علیهم‌السلام دارد. در مورد مصداق اهل‌بیت در این آیه بین شیعه و اهل تسنن اختلاف‌نظر است. شیعیان و برخی از علمای اهل تسنن قائل هستند که این آیه اختصاص بر حضرت محمد، امیرالمؤمنین، حضرت زهرا و امام حسن و حسین علیهم‌السلام دارد. روایات فراوانی در منابع فریقین وجود دارد که این اختصاص را بیان می‌کنند؛ در این روایات به‌صراحت بیان‌شده که پیامبر به‌صورت خاص مصداق اهل‌بیت را مشخص کرده و چندین ماه با قرائت آیه تطهیر در آستانه خانه حضرت علی علیه‌السلام بر آن‌ها سلام می‌کرد. اختصاص این آیه بر خمسه طیبه چنان مشهور بود که صحابه آن را فضیلت بزرگ برای ایشان بیان کرده و در حسرت و آرزوی رسیدن به این منقبت بودند. ائمه علیهم‌السلام نیز در زمان‌های مختلف به این آیه افتخار و آن را به‌عنوان فضیلتی مهم برای خود نقل می‌کردند درنتیجه چند قول صحابه و تابعین توان تعارض و مقابله با این روایات را ندارند.
کلمات کلیدی:
اهل بیت، آیه تطهیر.
پی‌نوشت‌ها:
۱. شریف رضی محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، مصحح: صبحی صالح، قم: هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق، نامه ۹، ص۳۶۸.
۲. نیشابوری مسلم، صحیح مسلم، بیروت لبنان:دار الفکر، بی‌تا، ج۴، ۱۸۷۳.
۳. کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: دارالحدیث، قم، چاپ اول، ۱۴۲۹ ق، ج۱، ص۲۸۷.
۴. سوره نحل، آیه ۴۴.
۵. رجوع کنید: ابن‌کثیر دمشقی اسماعیل بن عمرو، تفسیر القران العظیم، بیروت:دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، ۱۴۱۹ ق، ج۷، ص۱۸۶؛ ابن‌بابویه محمد بن علی، الخصال، تحقیق: غفاری علی‌اکبر، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول،۱۳۶۲ش ج۱، ص۶۶.
۶. رجوع کنید: طباطبایی سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ ق، ج۱۶، ص۳۱۱.
۷. رجوع کنید: طبری ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت:دار المعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق، ج۲۲، ص۷؛ ابن‌کثیر دمشقی اسماعیل بن عمرو، تفسیر القران العظیم، بیروت:دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، ۱۴۱۹ ق، ج۳، ص۴۹۳.
۸. نیشابوری مسلم، صحیح مسلم، بیروت لبنان:دار الفکر، بی‌تا، ج۷، ص۱۳۰؛ رجوع کنید: ابن حنبل احمد، مسند احمد، بیروت:دار صادر، بی‌تا، ج۶، ص۳۲۳.
۹. ابن‌کثیر دمشقی اسماعیل بن عمرو، تفسیر القران العظیم، بیروت:دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، ۱۴۱۹ ق، ج۶، ص۳۶۸؛ ثعلبی نیشابوری ابواسحاق احمد بن ابراهیم، کشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت:دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ ق، ج۸، ص۴۲؛ نیشابوری ابی-عبدالله الحاکم، مستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، تحقیق، إشراف، یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بی‌تا، ج۲، ص۴۱۶.
۱۰. قندوزی حنفی سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده لذوی القربی، تحقیق: سید علی جمال أشرف الحسینی،دار الأسوه للطباعه و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۶ ق، ج۲، ص۵۹؛ هیثمی نورالدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد منبع الفوائد، بیروت، لبنان:دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸- ۱۹۸۸ م، ج۹، ص۱۲۱ و ۱۶۸.
۱۱. ابن ابی حاتم عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، عربستان سعودی: مکتبه نزار مصطفی الباز، چاپ سوم، ۱۴۱۹ ق، ج۹، ص۳۱۳۲؛ حسکانی عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفصیل فی الآیات النازله فی اهل بیت صلوات الله و سلامه علیهم، تحقیق، الشیخ محمدباقر المحمودی، مؤسسه الطبع والنشر التابعه لوزاره الثقافه والإرشاد الإسلامی، مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱-۱۹۹۰ م، ج۲، ص۳۱.
۱۲. نسائی احمد بن شعیب، خصائص أمیر المؤمنین علیه‌السلام، تحقیق: محمدهادی الأمینی، طهران: مکتبه نینوی الحدیثه، بی‌تا، ص۴۹.
۱۳. ثعلبی نیشابوری ابواسحاق احمد بن ابراهیم، کشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت:دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ ق، ج۸، ص۲۷.
۱۴. حضرمی ابی بکر شهاب‌الدین، رشفه الصادی من بحر فضائل بنی النبی الهادی، تحقیق: علی عاشور، بیروت:دار الکتب العلمیه، بی‌تا، ص۲۳.
موضوع: