پرسش:
خداوند درجایی از قرآن می‌فرمایند: از آب انسانی آفرید. درجایی دیگر می‌فرمایند: ما شمارا از خاک آفریدیم؛ و درجایی دیگر در رابطه با آفرینش حضرت آدم و حوا فرمودند آن‌ها را از گل ساختیم. علت این تفاوت چیست؟
خداوند درجایی از قرآن می‌فرمایند: از آب انسانی آفرید. درجایی دیگر می‌فرمایند: ما شمارا از خاک آفریدیم؛ و درجایی دیگر در رابطه با آفرینش حضرت آدم و حوا فرمودند آن‌ها را از گل ساختیم. علت این تفاوت چیست؟
پاسخ:
در مورد مبدأ آفرینش انسان در قرآن کریم آیات متعدّدی وجود دارد که با نگاه اول به نظر می‌رسد بعضی از آن‌ها باهم اختلاف دارند؛ اما در ادامه با دقّت نظر به دست می‌آید که همه این آیات باهم قابل‌جمع‌اند.
در مورد مبدأ آفرینش انسان در قرآن کریم آیات متعدّدی وجود دارد که با نگاه اول به نظر می‌رسد بعضی از آن‌ها باهم اختلاف دارند؛ اما در ادامه با دقّت نظر به دست می‌آید که همه این آیات باهم قابل‌جمع‌اند.
این آیات را می‌شود در قالب دو گروه تقسیم‌بندی کرد:
گروه اول: آیاتی‌اند که خلقت انسان را از آب (مایع) می‌دانند:
۱. بعضی آیات خلقت انسان را از آب می‌داند مانند: «وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَرا»(۱)
۲. بعضی دیگر از آب جهنده: «خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِق»(۲)
۳. بعضی دیگر از نطفه: «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَة»(۳)
گروه دوم: آیاتی‌اند که خلقت انسان را از خاک و مشتقات آن می‌دانند:
۱. بعضی آیات خلقت انسان را از خاک می‌داند مانند: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُراب»(۴)
۲. بعضی دیگر از گِل می‌داند مانند: «هُوَ الَّذِی خَلَقَكُمْ مِنْ طِین»(۵)
۳. بعضی دیگر از گِل چسبنده می‌داند مانند: «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِب»(۶)
۴. و بعضی دیگر گِل خشكیدهای كه از گِل سیاه (بدبوی مانده) شكل یافته، گرفته‌شده است مانند: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُون»(۷)
وجه جمع بین آیات گروه اول و دوم:
وجه جمع بین این دو گروه از آیات این است که انسان اولیه یعنی حضرت آدم و همسرشان به‌صورت مستقیم از خاک آفریده شده‌اند، البته خاکی که تبدیل به گِل شده و هم چسبنده بوده است و هم سیاه بدبو. این گِل وقتی آبش کم شده تبدیل به گِل خشک یا همان صلصال شده است اما انسان‌های بعدی به‌صورت مستقیم از مایعی خلق‌شده‌اند که بدان آب جهنده یا مَنی گویند این آب جهنده در راستای تکامل خودش تبدیل به نطفه شده است بعد علقه و...
پس ذریۀ حضرت آدم و حوا برخلاف والدین اولیه‌شان، از آب خلق‌شده‌اند نه خاک. البته می‌توان گفت خلقت این ذریه هرچند مستقیم از آب اتفاق افتاده است، اما به‌صورت غیرمستقیم همه انسان‌ها از خاک آفریده‌شده‌اند زیرا آب جهنده‌ای که نطفه را ایجاد می‌کند خود تشکیل یافته از غذاهایی است که همگی متّکی به خاک هستند مانند سبزیجات و میوه‌جات، حبوبات و...که همگی از زمین به وجود می‌آیند و اگر نطفه‌ای با خوردن گوشت حیوانات ایجاد می‌شود باز این حیوان نیز متّکی به خاک و گیاهان روییده از خاک است.
خداوند متعال در قرآن کریم به غیرمستقیم خلق شدن انسان از خاک این‌چنین اشاره‌کرده است: «یا أَیهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِی رَیبٍ مِنَ الْبَعْث فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ، ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیرِ مُخَلَّقَة...؛(۸)
ای مردم اگر در رستاخیز شك دارید، (به این نكته توجّه كنید كه): ما شمارا از خاك آفریدیم، سپس از نطفه و بعد از خون بسته‌شده، سپس از «مضغه» [چیزی شبیه گوشت جویده شده]، كه بعضی دارای شكل و خلقت است».
منابع بیشتر جهت مطالعه
- محمدتقی مصباح یزدی، انسان‌شناسی در قرآن، تنظیم و تدوین: محمود فتحعلی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۹۲ ش، درس سوم صفحه ۵۲ به بعد.
پی نوشت:
۱) . سوره فرقان، آیه ۵۴.
۲). سوره طارق، آیه ۶.
۳) . سوره نحل، آیه ۴.
۴) . سوره روم، آیه ۲۰.
۵) . سوره انعام، آیه ۲.
۶) . سوره صافات، آیه ۱۱.
۷) . سوره حجر، آیه ۲۷.
۸) . سوره حج، آیه ۵.