پرسش:
سؤال بنده این است که آیا نامه و دست نوشته انداختن در چاه مسجد مقدس جمکران مبنای شرعی و روایی دارد یا خرافه هست؟ حال اگر مبنای شرعی دارد و حضرت حجت نامه‌های ما رو می‌خواند با وجود اینکه حضرت از درون ما آگاه هستند چه نیازی به این کار است؟
پاسخ:
مقدمه:
نوشتن نامه یا همان «عریضه‌نویسی» راهی برای ایجاد ارتباط بین افراد با خداوند و یا امام معصوم (علیهم¬السلام) است. شیعیان در وقت حاجت به روش‌های مختلف از جمله نوشتن نامه، حاجات خود را از خداوند و یا امام معصوم (علیهم¬السلام) طلب می‌کنند؛ به عبارت دیگر عریضه‌نویسی و یا دست نوشته، در فرهنگ شیعه یکی از شیوه‌های خاص توسل به معصومان (علیهم¬السلام) است که افراد جامعه وقتی با یک سلسله نیاز و گرفتاری مواجه می‌شوند به این وسیله از ائمه طلب یاری می‌جویند. این گونه توسل، بر گرفته از روایات معصومان (علیهم¬السلام) هست که فرموده‌اند حاجات خود را بنویسید و سپس در آب روان یا چاه بیندازید؛ در سیره عالمان دین نیز این عمل مرسوم بوده است. البته وجود چاه در مسجد جمکران مبنای روایی ندارد و توسط ایشان یا به دستور ایشان حفر نشده است، بلکه یک چاه معمولی است.
الف) عریضه‌نویسی بر اساس روایات
توسل از جمله آموزه‌های اعتقادی مذهب شیعه است؛ عریضه‌نویسی یا درخواست نامه، به معنای عرض حاجت و درخواست از معصومان (علیهم¬السلام)، نیز یکی از شیوه‌های خاص توسل هست که بر گرفته از روایات معصومان (علیهم-السلام) است. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار، در باب «کتابه الرِقاع للحوائج إلی الأئمه (صلوات الله علیهم) و التوسل و الاستشفاع بهم فی روضاتهم المقدسه و غیرها» یعنی «باب نوشتن عریضه به ائمه (علیهم¬السلام) برای برآورده شدن حوائج و توسل به آن‌ها و طلب شفاعت از آن‌ها در حرم آن‌ها و موضوعات دیگر» چند روایت در مورد عریضه‌نویسی ذکر کرده است. یکی از روایاتی که علامه مجلسی در این بار ذکر کرده و قبل از آن نیز مرحوم کفعمی بیان کرده روایت ذیل است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: هر گاه کسی حاجتی از خداوند متعال داشت و یا از موضوعی در هراس بود، آن را به این صورت بر روی کاغذی بنویسد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیکَ بِأَحَبِّ الْأَسْمَاءِ إِلَیکَ وَ أَعْظَمِهِمْ لَدَیکَ وَ أَتَقَرَّبُ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیکَ بِمَنْ أَوْجَبْتَ حَقَّهُ عَلَیکَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَهَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ وَ عَلِی وَ مُحَمَّدٍ وَ جَعْفَرٍ وَ مُوسَی وَ عَلِی وَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ الْحَسَنِ وَ مُحَمَّدٍ الْمَهْدِی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِمْ أَجْمَعِینَ اکْفِنِی شَر کَذَا وَ کَذَا» (به جای کذا و کذا، مشکل خود را بنویسد) سپس آن نوشته را پیچیده و در گِل قرار دهد و در آب جاری یا چاهی بیندازد انشاء الله خداوند متعال حاجت و درخواست او را بر آورده می‌کند.(۱)
همچنین از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که فرمودند:
«هر کس روزی‌اش کم شد یا زندگی بر او سخت گرفت یا حاجت مهمی در امور دنیایی یا آخرتی خود داشت، متن زیر را در برگه‌ای سفید بنویسد و آن را هنگام طلوع آفتاب در آب جاری بیندازد و اسمای الهی در یک سطر باشد: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْمَلِکِ الْحَقِّ الْمُبِینِ مِنَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ إِلَی الْمَوْلَی الْجَلِیلِ سَلَامٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَهَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ وَ عَلِی وَ مُحَمَّدٍ وَ جَعْفَرٍ وَ مُوسَی وَ عَلِی وَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ الْحَسَنِ وَ الْقَائِمِ سَیدِنَا وَ مَوْلَانَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِمْ أَجْمَعِینَ رَبِّ مَسَّنِی الضُّرُّ وَ الْخَوْفُ فَاکْشِفْ ضُرِّی وَ آمِنْ خَوْفِی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ نَبِی وَ وَصِی وَ صِدِّیقٍ وَ شَهِیدٍ أَنْ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اشْفَعُوا لِی یا سَادَتِی بِالشَّأْنِ الَّذِی لَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنَّ لَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ لَشَأْناً مِنَ الشَّأْنِ فَقَدْ مَسَّنِی الضُّرُّ یا سَادَاتِی وَ اللَّهُ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فَافْعَلْ بی‌یا رَبِّ کَذَا وَ کَذَا».(۲)
بر اساس این روایات، اصل عریضه‌نویسی، به معنای عرض حاجت و درخواست از معصومان (علیهم¬السلام) مورد پذیرش است؛ روایات دیگری نیز وجود دارد که به جهت رعایت اختصار همه آن‌ها قابل ذکر نیست.
البته اصل عریضه‌نویسی در روایات ائمه (علیهم¬السلام) به معنای عرض حاجت و درخواست از خداوند و معصومان (علیهم¬السلام) است و این امر تنها اختصاصی به شخص حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ندارد
عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَر حِمْیرِی می‌گوید: «نزد امام حسن عسکری (علیه¬السلام) بودم که نامه‌ای از طرف یکی از شیعیان محبوس در زندان به دست ایشان رسید؛ این فرد از سنگینی زنجیر‌ها و سختی زندان شکوه نموده بود. امام (علیه¬السلام) در پاسخ او چنین نوشت: ای بنده خدا، صبور باش و خطاب به خداوند، نامه‌ای بنویس و آن را به صورت مخفیانه و دور از چشم دیگران در ضریح امام حسین (علیه¬السلام) قرار بده و در نامه این چنین بنویس: إِلَی اللَّهِ الْمَلِکِ الدَّیانِ الْمُتَحَنِّنِ الْمَنَّانِ ذِی الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ ذِی الْمِنَنِ الْعِظَامِ وَ الْأَیادِی الْجِسَامِ وَ عَالِمِ الْخَفِیاتِ وَ مُجِیبِ الدَّعَوَاتِ وَ رَاحِمِ الْعَبَرَات... تا آخر دعا».(۳)
لازم به ذکر است که بیشتر این روایات در منابع حدیثی متأخّر یافت شده و در منابع کهن و متقدّم حدیث وجود ندارند، اما همه آن‌ها از جهت محتوایی قابل پذیرش هستند و مضمون عمده آن‌ها، دعوت به توحید، توجّه به یگانه خالق حقیقی عالم وجود و همچنین اشاره به نقش بزرگ امامان، از جمله، امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در برآورده شدن حاجات است.
ب) انداختن نامه به چاه
نکته قابل توجه این که در¬هیچ کدام از این روایات به ساختن چاه و یا جای مشخصی برای انداختن عریضه اشاره نشده، بلکه به صورت کلی در روایات و توصیه‌های عالمان دین، عنوان‌هایی مانند: آب جاری، چاه عمیق،(۴) دریا،(۵) برکه(۶) و قبور ائمه(۷) به چشم می‌خورد.
بنابراین ساختن جایی و یا حفر چاهی برای این منظور و قداست بخشی به آن، دلیل روایی ندارد، هر چند اگر برای تسهیل کار شیعیان چنین کاری انجام گیرد، حرمت شرعی ندارد، اما قداست خاصی ندارد، بلکه همانند دیگر مکان‌ها است. چاهی که در مسجد جمکران وجود دارد نیز یک چاه معمولی است و به هیچ وجه توسط حضرت صاحب‌الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و یا به دستور ایشان حفر نشده است و صرفاً برای انداختن عریضه حفر شده است و هیچ تقدسی ندارد.
البته معنای عریضه‌نویسی این نیست که امام (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیاز داشته باشد آن نوشته را باز کند یا بخواند، بلکه خداوند و معصومان (علیهم¬السلام) از نیت‌های ما و آنچه در ذهن و دل ما می‌گذرد، آگاه‌اند؛ درنتیجه چنین عملی نمادین است و نوعی ابراز محبت و توسل است و خود کسانی که این عمل را انجام می‌دهند هدفشان برقراری ارتباط با امام در قالب بیان نوشتاری است و در ضمن امید به برآورده شدن حاجات شان از این طریق دارند؛ به عبارت دیگر نه اینکه اگر به صورت شفاهی و در قالب گفتار از امام درخواستی داشته باشند امام به آن آگاهی پیدا نمی‌کند، بلکه یکی از راه‌های توسل درخواست کتبی و عریضه است.
نتیجه:
نامه و دست نوشته نوعی توجه و توسل به حساب می‌آید. از سوی دیگر، نوشتن عریضه و نامه خطاب به هر یک از معصومان (علیهم¬السلام)، مستند به روایاتی است که در منابع حدیثی و دعایی شیعه آمده است و به هیچ وجه عمل خرافی محسوب نمی‌شود. همچنین انداختن نامه به درون چاه، آب روان و یا ضریح معصومان (علیهم¬السلام) نیز برگرفته از روایات است. البته در هیچ یک روایاتی که منسوب به امامان (علیهم¬السلام) است، توصیه به ساختن چاه و جایی برای انداختن و ریختن این عریضه‌ها وجود ندارد و چاهی هم که در مسجد مقدس جمکران حفر شده صرفاً به جهت تسهیل کار شیعیان است و قداست خاصی ندارد و به توصیه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز حفر نشده است.
پی‌نوشت‌ها:
۱. کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، المصباح للکفعمی (جنه الأمان الواقیه)، قم:دار الرضی (زاهدی)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ ق، ص۴۰۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت:دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق، ج۹۹، ص۲۳۵.
۲. کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۸ ق، ص۱۵۷.
۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، همان، ج۹۹، ص۲۳۸.
۴. همان، ج۹۱، ص۲۹.
۵. همان، ج۱۰۲، ص۲۴۴
۶. کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، المصباح للکفعمی (جنه الأمان الواقیه)، قم:دار الرضی (زاهدی)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ ق، ص۵۳۲؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، همان، ج۱۰۲، ص۲۴۴.
۷. کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، البلد الأمین و الدرع الحصین، همان، ص۱۵۷.