پرسش:
اخیراً به مطلبی در خصوص زندگی شاه نعمت‌الله و اشعار منتسب به ایشان و یکسری از پیشگویی‌ها برخورد کردم. آیا اشعار و پیشگویی‌های او درباره انقلاب ایران واقعیت دارد؟
پاسخ:
بسیاری از این اشعار، متعلق به شاه نعمت‌الله نیست و در دوران معاصر سروده شده است.
سید نورالدین نعمت‌الله بن محمّد کرمانی معروف به نعمت‌الله ولی (متوفّای ۸۳۲ یا ۸۳۴ هجری قمری) از صوفیان سرشناس سده هشتم و نهم هجری و قطب دراویش نعمت‌اللهی است. او را شیعه دانسته‌اند.(۱)
او بسیاری از مطالب خود را در قالب شعر عرضه کرده و تقریباً تمام آثار انبوه او اختصاص به عرفان و عقاید صوفیانه دارد؛ ولی اشعار او ازنظر ارزش ادبی، متوسّط شمرده می‌شود. (۲)
یکی از قصاید معروف وی، قصیده‌ای است که در نسخه‌های چاپی دیوان شاه نعمت‌الله ولی با عدد ۲۱ شماره‌گذاری شده، با این ابیات آغاز می‌شود:
قدرت کردگار می‌بینم / حالت روزگار می‌بینم
حکم امسال صورتی دگر است / نه چو پیرار و پار می‌بینم
از نجوم این سخن نمی‌گویم / بلکه از کردگار می‌بینم…(۳)
در قصیده مزبور، ضمن اشاره به اوضاع‌واحوال کلی دوران غیبت ولی‌عصر(عج) و سختی‌های این دوران، به ظهور آن حضرت در پسِ این دوران مژده می‌دهد. برخی از ابیات آن، گویی اشاره به حوادث آینده (نسبت به زمان سراینده) دارد؛ ولی آن‌قدر کلی است که نمی‌توان گفت که منظور وی، حادثه‌ای خاص بوده، بلکه به نظر می‌رسد بر اساس روایات ملاحم و فتن، به فتنه‌های آخرالزمانی اشاره دارد. مثل این دو بیت:
قصّه‌ای بس غریب می‌شنوم / غصّه‌ای در دیار می‌بینم
جنگ و آشوب و فتنه و بیداد / از یمین و یسار می‌بینم
به‌هرحال، این قصیده به آینده نظر دارد و لحنی پیش‌گویانه به خود گرفته و همین باعث شده که دیگران نیز در همین وزن و حتّی با همین ردیف و قافیه، اشعاری برای بیان حوادث تاریخی و بعضاً با لحن پیش‌گویانه بسرایند؛ مانند اشعار دکتر سید احمدعلی خسروی همدانی.(۴)
در دوران انقلاب نیز یعنی اواسط سال ۱۳۵۷، برخی از انقلابیون ابیاتی در همین وزن و سیاق منتشر کردند که درباره رویدادهای انقلاب ایران بود و در ضمن، خبر از حتمی بودن سقوط شاه می‌داد. این ابیات، باحال و هوای آن روزها بسیار سازگار بود و به مذاق انقلابیون نیز خوش می‌آمد و باعث تقویت امید و انگیزه در نیروهای انقلاب می‌شد. ازاین‌رو، به‌سرعت تکثیر و منتشر شد و به‌سرعت میان مردم شهرها و روستاهای کشور دست‌به‌دست گشت و از سوی دیگر، چون از جهت وزن و قافیه و ردیف، شباهت بسیاری با قصیده معروف شاه نعمت‌الله ولی داشت، برخی پنداشتند که این اشعار هم سروده نعمت‌الله ولی است. البتّه شاید هم برخی برای باورپذیر کردن این پیشگویی (سقوط حتمی شاه) و یا برای جلوگیری از تعقیب سراینده و ناشر اشعار توسّط عوامل ساواک، عمداً این اشعار را لابه‌لای ابیات شاه نعمت‌الله گنجانده بودند. دراین‌باره تحقیق جامعی به دست ما نرسیده و نمی‌توان اظهارنظر قطعی کرد که چرا و چگونه آن ابیات به نعمت‌الله ولی نسبت داده شد. امّا این انتساب چه عمدی بوده باشد و چه سهوی، به‌هرحال، ابیات مذکور همراه با اشعار دیگری که قبلاً در همین وزن و قافیه سروده شده بود،(۵) به‌عنوان ابیات شاه نعمت‌الله ولی معرفی شد. همین ذهنیت، باعث شد که برخی، دیگر ابیات را که واقعاً سروده خود نعمت‌الله ولی است با همین دید تفسیر و تحلیل کنند و گاه باکم و زیاد و یا پس‌وپیش کردن برخی ابیات، مجموعه ابیات مذکور (اعم از اصیل و جعلی) را به نفع انقلاب تفسیر کنند.
در نسخه دکتر نوربخش که جزو معتبرترین چاپ‌های دیوان شاه نعمت‌الله است و مستند به نسخه‌های خطّی کهن و نزدیک به زمان مؤلّف تدوین‌شده تعداد ابیات این قصیده، تنها ۵۶ بیت است؛ ولی آنچه امروزه به وی نسبت داده می‌شود، در برخی نسخه‌ها به ۲۰۸ و یا ۲۰۹ بیت می‌رسد. آقای دکتر محسنیان راد از اساتید شناخته‌شده در علوم ارتباطات، در تحقیق مفصّلی که درباره این اشعار انجام داده، در پاسخ به این سؤال که چه کسی ۱۵۲ بیت دیگر این شعر طویل را سروده، به این نتیجه رسیده است که: «احتمالاً در پنجاه سال گذشته، چند شاعر، حسب شرایط سیاسی روز، بر تعداد این ابیات و درنتیجه، شکل محتوای آن افزوده‌اند». (۶)
بنا بر آنچه گذشت، هیچ‌یک از ابیاتی که در آن‌ها نام یا اوصاف شاهان صفوی و قاجار و پهلوی آمده و نیز ابیاتی که اشاره به انقلاب و رهبری امام خمینی دارند (و در سؤال شما نیز به آن‌ها اشاره‌شده)، سروده شاه نعمت‌الله ولی نیستند و به تعبیر دقیق باید بگوییم: «همگی جعلی‌اند» یعنی پیشگویی نیستند، بلکه ذکر حوادث تاریخی به زبان شعر و نظم‌اند که لباس پیشگویی به خود گرفته‌اند. کسانی که با پژوهش‌های تاریخی آشنایی دارند، می‌دانند که مواردی ازاین‌دست، فراوان است.
پی‌نوشت‌ها:
1.برای اطّلاع از شرح‌حال کامل او، رجوع کنید به: زندگی و آثار شاه نعمت‌الله ولی، تألیف جواد نوربخش، چاپ ۱۳۳۷ ش.
2.رجوع کنید به: محمد شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی،(ص) ۸۷۱.
3.کلیات اشعار شاه نعمت‌الله ولی، با تصحیح و مقدمه دکتر جواد نوربخش، انتشارات خانقاه نعمت‌الله، چاپ ۱۳۴۷ شمسی،(ص) ۷۱۶ ۷۱۹.
4.رجوع کنید به: سید سلیمان مدنی تنکابنی، جهان در آستانه ظهور، ج ۱(ص) ۵۴ و(ص) ۵۵.
5.مانند اشعاری که در کتاب «علائم الظهور» نوشته ناظم الاسلام کرمانی (منتشرشده در سال ۱۳۲۹ هجری قمری، یعنی اواخر دوران قاجار) چاپ‌شده بود.
6.مهدی محسنیان راد، در حسرت فهم درست: روایت ۴۲ سال پژوهش ارتباطی در ایران، انتشارات سیمای شرق، چاپ اول، ۱۳۹۳ ش.