پرسش :
خداوند پیامبران و معصومین (علیهم السلام) را معصوم آفریده است که قطعا از جایگاهی بالاتر از سایر انسان ها برخوردارند. اگر این عصمت مربوط به آفرینش خداوند است و خود معصومین در آن نقشی ندارند، آیا این مسئله با عدل الهی تناقض ندارد؟
پاسخ :
عصمت هم امرى موهبتى است و هم ارادى و اکتسابى. درک این مسئله در گرو شناخت چند نکته است:
1. پیامبران و امامان (علیهم السلام) داراى اراده بشرى اند؛ مانند دیگر مردم براى تحصیل هر چه بیشتر مقامات معنوى مى کوشند و اهل صبر، جهاد، زهد و تقوا هستند. به عبارتى این بزرگان «انسان برتر» اند؛ نه «برتر از انسان» و تأکید مى ورزیدند که «ما هم بشرى چون شماییم».(1)
2. خداوند به قابلیت ممتاز پیامبران و امامان (علیهم السلام)، براى تحصیل مقامات معنوى و شایستگى آنان، براى بر عهده گرفتن مسئولیت هدایت جامعه علم دارد. این شایستگى مبتنی بر اختیار، از قبل نزد خداوند معلوم است و موجب گزینش آنان مىشود. پس اعطای چنین موهبتی بر اساس علم و حکمت و عدل الهی است. ادله نقلی مختلفی بر آن گواهى مى دهد: «و چون شکیبایى کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخى از آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت مى کردند»(2) «خداوند بهتر مى داند رسالتش را کجا قرار دهد»(3)
3. سپردن هر مسئولیتى با دادن امکانات لازم همراه است؛ از جمله مسئولیت امامت. از این رو خداوند آنان را از علم لازم، براى بر عهده گرفتن مسئولیت امامت و شناخت حقایق امور بهرهمند مى گرداند. در دعاى ندبه آمده است: «[آنان را برگزیدى] ... و این بعد از آن بود که بر ایشان شرط کردى نسبت به دنیا و زینت زیورهاى آن زهد بورزند. آنان نیز این شرط را پذیرفتند و دانستى که آنان به آن شرط وفا دارند...»
البته این امتیاز (علم و عصمت موهبتى)، پایه و شرط اولیه امامت است و معصومان، با اراده خویش و تلاش و عبادت، به مقامات عالى ترى از علم و عصمت دست مى یابند؛ چنان که در قرآن مجید از زبان پیامبر (صلى الله علیه و آله) مى خوانیم: «و بگو: پروردگارا! بر دانشم بیفزاى»(4) همین عبادتها و صبر و جهادهاى اختیاری موجب برترى برخى از پیامبران، بر برخى دیگر مى گردد: «برخى از آن پیامبران را بر برخى دیگر برترى بخشیدیم»(5)
4. هر چند عصمت از خطا و اشتباه مختص معصومین بوده؛ اما دسترسى به مقام عصمت از گناه و راهیابى به مقامات علمى و معنوى، براى همگان میسر است؛ چنان که حضرت زینب (علیها السلام) تا مرز عصمت پیش رفت. هیچ غیر معصومى، به نبوت و امامت نمى رسد؛ ولى این به معناى آن نیست که هرکس امام یا نبى نباشد، از هیچ درجه اى از عصمت بهره مند نخواهد بود.
نتیجه آنکه عصمت در عین موهبتى بودن، با لیاقتها و شایستگىهاى اکتسابى و افعال اختیارى انسان ارتباط دارد و اگر خداوند علم موجب عصمت را به پیامبران و امامان افاضه فرموده، براساس قوانین عام و اصول کلى منطبق بر نظام علم و حکمت و عدل الهی است؛ نه از روى گزاف و دلخواه.
پی نوشت ها:
1. ابراهیم (14)، آیه 11.
2. سجده (32)، آیه 24.
3. انعام (6)، آیه 124.
4. طه (20)، آیه 114.
5. بقره (2)، آیه 253.
موضوع: