پرسش :
آیا دین یک پدیده فردی است؟
پاسخ :
دین در هر دو ساحت فردی و اجتماعی در زندگی بشر کارکرد دارد. دستورات اجتماعی دین بیش از آموزه های فردی آن است؛ لذا نمی توان گفت دین تنها برای زندگی فردی انسان است؛ مثلا یکی از کارکردهای مهم دین در عرصه اجتماعی، کنترل افراد جامعه از طریق خود اشخاص است؛ یعنی هرکس پلیس خویشتن باشد. این کار، خود به نظم و امنیت جامعه کمک شایانی می‌کند؛ زیرا باورهای اعتقادی، به ویژه اعتقاد به خدا و معاد، ضامن اجرای ارزش‌ها و هنجارهای دینی‌اند و این ضمانت اجرایی، در کنترل جامعه و سلامت آن نقش به سزایی دارد. به عبارت دیگر، افراد جامعه و حکومت با دو روش، کنترل و نظارت می‌شوند: نخست، نظارت بیرونی که از طریق احکام جزایی و انواع مجازات‌ها صورت می‌پذیرد و دوم، نظارت دورنی. همچنین عدالت اجتماعی، گمشده بشر در طول تاریخ، تنها از طریق دین و اجرای دستورات آن قابل وصول است؛ زیرا آفریدگار جهان و انسان، بهتر از همه به نیازهای طبیعی، فردی و اجتماعی انسان آگاه است؛ پس بشر باید اصول کلی قوانین خود را از آفریدگار و سازنده خویش بگیرد و این در گرو بعثت سفیران آسمانی است.
روشن است صرف به دست آوردن قانون در اجرای عدالت کفایت نمی‌کند، بلکه انسان باید قوه عقلانیت و اخلاقش بر غریزه نفع و استخدام‌گری‌اش فائق آید و این محتاج تعلیم و تزکیه نفس است تا پس از دریافت قانون و شریعت آسمانی، در اجرای آن، عدالت و حق را مراعات کند. در صورت عدم کفایت تعلیم و تزکیه در پای‌بندی انسان به عدالت، نوبت به سایر تضمین‌ها (از قبیل کیفرهای دنیایی و آخرتی) می‌رسد. محتمل است برخی قانون‌شکنان و متجاوزان به حقوق دیگران خود را از کیفر دنیایی رفتار خود با انواع حیله‌ها و راهکارها برهانند و در این فرض، عدالت اجتماعی با بن‌بست مواجه می‌شود؛ اما وجود کیفر آخرتی آن هم با اشد مجازات ـ که هیچ گریزی از آن نیست ـ به اجرای عدالت اجتماعی و رعایت آن تضمین بیش‌تری می‌بخشد و این کارکرد اختصاصی نبوت و پیامبران است که بدون اقبال به نبوت و پیامبران، اصل عدالت اجتماعی با بحران مواجه خواهد شد. بر این اساس، برقراری عدالت اجتماعی جزو اهداف اساسی پیامبران است. (1) در قرآن کریم نیز خداوند متعال بارها به انسان‌ها دستور می‌دهد در رفتارهای اجتماعی خود همواره عدالت را پیشه خویش ساخته و بر اساس آن رفتار نمایند: «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّ‌امِینَ بالقِسطِ»(2) این همه دلیل بر این است که دین کارکرد فرافردی دارد و همه ساحات زندگی بشر را پوشش می دهد.
پی‌نوشت‌ها:
1- قدردان قراملکی، محمد حسن، کارکرد دین در انسان و جامعه، فصلنامه قبسات، شماره 28، ص170.
2- نساء، 135.
موضوع: