امیرالمؤمنین به معنای لغوی آن؛ یعنی امیر و فرمانده و رهبر مسلمانان.[۱]
مطابق همین معنای لغوی به پیامبر اسلام(ص) می ‏توان امیرمؤمنان؛ یعنی رهبر و فرمانده مسلمانان اطلاق نمود.
به خلفای راشدین و خلفای اموی و عباسی و یا همه كسانی كه توسط شورا و اصحاب اهل حل و عقد انتخاب شده ‏اند، اطلاق می‏ گردد.[۲] بر همین اساس است كه خلفای اسلامی خود را امیرمؤمنان می‏ خواندند.

اما این كه در روایات عنوان امیرالمؤمنین از القاب خاص علی(ع) شمرده شده است،[۳] امیرمؤمنان در این روایات معنای ویژه ‏ای دارد كه آن معنا متضمن خلافت بلافصل است؛ با توجه به این معنا تنها شامل امام علی(ع) می‏ شود، چون جز او كسی لایق این مقام نیست.
در برخی از روایات بیان شده كه حتی در زمان پیامبر(ص)، نیز توسط پیامبر(ص) از حضرت علی(ع) به امیرمؤمنان یاد شده است.[۴]
به همین خاطر، این لقب برای دیگران و حتی امامان معصوم(ع) اطلاق نشده است.

شخصی از امام صادق(ع) پرسید: آیا روا است كه به امام زمان(ع) به عنوان "سلام بر تو، ای امیرمؤمنان" سلام یاد كرد؟ امام فرمود: نه، زیرا خداوند تنها علی(ع) را به این لقب نامیده است. نه قبل او كسی به این لقب نامیده شده و نه پس از او. آن شخص پرسید: پس چگونه بر قائم آل محمد (ع) می ‏بایست سلام كرد؟ فرمود: می‏گویید: السلام علیك یا بقیة الله".[۵]

اختصاص لقب امیرالمؤمنین به امام علی(ع) تنها با معنای متضمن خلافت بلافصل قابل توجیه است؛ یعنی بعد از پیامبر(ص) باید او امیر و حاكم مسلمانان بوده و مردم باید به این مهم آشنا شوند. شاید بر همین اساس باشد كه پیامبر(ص) فرمود: "اگر مردم می‏ دانستند در چه زمانی علی(ع) به این لقب ملقب گردید، هرگز منكر فضایل او نمی‏ شدند، زیرا علی در زمانی كه آدم بین روح و جسد بود، ملقب به این لقب شد؛ زمانی كه خداوند فرمود: آیا من پروردگار شما نبودم؟ گفتند: بلی. فرمود: من پروردگار شمایم و محمد پیامبر شما است و علی امیر شما است".[۶]

اما این كه به پیامبر اسلام(ص) امیرمؤمنان گفته نمی ‏شد، بدان جهت بود كه عنوان "امیرالمؤمنین" به معنای خلیفه بلافصل و جانشین آن حضرت است.
طبیعی است كه به خود حضرت، امیرمؤمنان گفته نشود.

پی نوشت:
[۱]. دایرةالمعارف تشیع، ج‏۲، ص ۵۲۲.
[۲]. همان، ص ۵۲۲ - ۵۲۳.
[۳]. معارف و معاریف، ج‏۲، ص ۴۴۸؛ دایرةالمعارف تشیع، ج‏۲، ص ۵۲۲.
[۴]. بحارالانوار، ج‏۳۵، ص ۳۷، ارشاد مفید، ص ۴۲.
[۵]. كافی، ج‏۱، ص ۴۱۱؛ بحارالانوار، ج‏۲۴، ص ۲۱۱؛ مظهر ولایت، ص ۴۱.
[۶]. ینابیع الموده، ۲، ص ۶۳؛ بحارالانوار، ج‏۹،ص ۲۵۶؛ مظهر ولایت، ص ۴۰.