«اربعین» از اصطلاحات رایجى است كه در متون اسلامى كاربرد زیادى دارد و به عنوان نمونه در برخى از روایات به عنوان نماد كمال و حدى براى تصفیه باطن قلمداد شده است.
۱ . شهادت چهل مؤمن
امام صادق علیه السلام فرمود:« اذا مات المؤمن فحضر جنازته اربعون رجلا من المؤمنین و قالوا: اللهم انا لانعلم منه الا خیرا و انت اعلم به منا، قال الله تبارك وتعالى: قد اجزت شهاداتكم وغفرت له ما علمت مما لا تعلمون (۱)؛ هر گاه یكى از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او چهل نفر از مؤمنین حضور یابند و گواهى دهند كه پروردگارا! ما به جز خوبى و نیكى از این شخص ندیدهایم و تو از ما داناتر هستى، خداوند متعال مى فرماید: من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه [ از بدی ها و گناهان] از او مى دانستم كه شما بى اطلاع بودید، همه را بخشیدم.»
همچنین امام صادق علیه السلام مى فرماید:« در بنى اسرائیل عابدى بود كه پیوسته به عبادت و راز و نیاز اشتغال داشت . خداوند متعال به حضرت داوود علیه السلام وحى فرستاد: اى داوود! این مرد عابد، فردى ریاكار و غیرمخلص است . هنگامى كه او مرد، حضرت داوود علیه السلام به تشییع جنازه اش حاضر نشد . اما چهل نفر از بنى اسرائیل حضور یافتند و در درگاه الهى به نیكى و خوبی هاى ظاهرى وى شهادت دادند و از خداوند طلب عفو و آمرزش براى وى نمودند . در هنگام غسل نیز چهل نفر دیگر چنین كردند و در هنگام دفن چهل نفر دیگر آمده، بعد از گواهى به نیك مردى عابد از خداوند متعال آمرزش او را خواستار شدند . در آن حال، خداوند به حضرت داوود علیه السلام الهام كرد كه من او را به خاطر شهادت آن عده بخشیدم و اعمال بد و ریایى او را نادیده گرفتم. (۲)
۲ . دعا براى چهل مؤمن
امام صادق(ع) یكى از مهم ترین عوامل استجابت دعا را مقدم شمردن دیگر مؤمنین در هنگام دعا مى داند . آن حضرت مى فرماید: «من قدم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب له (۳)؛ هر كس چهل نفر از مؤمنین را در دعا كردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعاى او به اجابت خواهد رسید.» آن حضرت تاكید مى فرماید كه اگر این گونه دعا كردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تاثیر بیشترى خواهد داشت . (۴) همچنین دعا كردن چهل مؤمن در قنوت نماز وتر در دل شب هاى تار اجابت دعا را نزدیك تر و سریع تر مى نماید. (۵)
۳ . دعاى چهل نفره
دعا كردن همیشه خوب و یكى از سلاح هاى مؤمن و وسیله ارتباط با پروردگار عالمیان است . هنگامى كه انسان خود را از هر جهت درمانده و عاجز مىبیند با جان و دل زمزمه مى كند كه:
سینه مالامال درد است اى دریغا مرهمى دل ز تنهایى به جان آمد خدایا همدمى
در آن لحظات حساس، دعا همچون نور امیدى در دل انسان مى تابد و دعا كننده علاوه بر آرامش درون، اعتماد به نفس، تلطیف روح، عشق و معرفت خویش را نیز به نمایش مى گذارد . امام صادق علیه السلام در یكى از رهنمودهاى حكیمانه خویش ما را به دعاى دسته جمعى فرا مى خواند و مى فرماید:« اگر گروهى چهل نفره جمع شوند و خداى خویش را بخوانند، مطمئنا دعاى آنان مستجاب خواهد شد و اگر چهل نفر نبودند گروه چهار نفره، ده بار خدا را بخوانند كه همین اثر را دارد و اگر بیش از یك نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خداى عزیز و جبار خواسته او را برآورده خواهد كرد.» (۶)
۴ . آمرزش چهل گناه
حضرت باقرعلیه السلام یكى از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همدیگر را، حضور در تشییع جنازه آنان مى شمارد و با توجه به اهمیت آن، تاثیر معنوى این حضور را نیز بیان مى كند: « من حمل جنازة من اربع جوانبها غفرالله له اربعین كبیرة (۷)؛ كسى كه جنازه اى را از چهار طرف حمل كند، خداوند متعال چهل گناه كبیره او را خواهد بخشید.»
۵ . كمال در چهل سالگى
از مهم ترین نكاتى كه در زندگى انسان وجود دارد و در مرحله تكامل معنوى و شخصیت وى مؤثر است، رسیدن به مراتبى از سن و سال است كه انسان كامل تر و پخته تر مى شود . خداوند متعال در این زمینه چهل سالگى را اوج كمال انسانى مى داند و مى فرماید: «... حتى اذا بلغ اشده و بلغ اربعین سنة قال رب اوزعنى ان اشكر نعمتك التى انعمت على و على والدى و ان اعمل صالحا ترضیه و اصلح لى فى ذریتى انى تبت الیك و انى من المسلمین» (۸)؛ تا زمانى كه به كمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگى بالغ گردد، مى گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم دادى، به جا آورم و كار شایسته اى انجام دهم كه از آن خشنود باشى و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوى تو باز مى گردم و توبه مى كنم و از مسلمانان مى باشم .»
۶ . آثار چهل روز اخلاص
امام رضا علیه السلام از پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله چنین نقل فرمود:« ما اخلص عبد الله عزوجل اربعین صباحا الا جرت ینابیع الحكمة من قلبه على لسانه (۹)؛ هیچ بنده اى چهل روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمى دهد، مگر این كه خداوند متعال چشمه سارهاى حكمت را از قلب او به زبانش جارى مى سازد.» حافظ با اشاره به این حدیث مى گوید:
سحرگه رهروى در سرزمینى همى گفت این معما با قرینى
كه اى صوفى شراب آنگه شود صاف كه در شیشه بماند اربعینى
۷ . یاران حضرت مهدى علیه السلام
هنگامى كه حضرت مهدى علیه السلام ظهور مى كند هر یك از یاران و شیعیان آن حضرت معادل نیروى چهل مرد قدرت روحى و بدنى خواهد داشت. امام سجاد علیه السلام فرمود: « اذا قام قائمنا اذهب الله عزوجل عن شیعتنا العاهة و جعل قلوبهم كزبر الحدید و جعل قوة الرجل منهم قوة اربعین رجلا (۱۰)؛ هر گاه قائم ما قیام كند، خداوند متعال از شیعیان ما آفت، بلا و سستى را دور خواهد كرد و دل هاى آنان را همانند پاره هاى آهن قوى و محكم مى نماید و نیروى هر یك از آنان را معادل نیروى چهل مرد قرار خواهد داد.»
۸ . چهل روز عزاى مؤمن
رسول گرامى اسلام صلوات الله علیه در سفارش هاى خویش به جناب ابوذر غفارى به اهمیت و جایگاه والاى مؤمن در جهان اشاره كرده و فرموده است: « یا اباذر! ان الارض لتبكى على المؤمن اذا مات اربعین صباحا (۱۱)؛ اى ابوذر! هنگامى كه مؤمنى از دنیا مى رود، زمین تا چهل روز براى فقدان او گریان و عزادار است.»
ممكن است منشأ مجالس اربعین براى اموات مؤمنین همین روایت نبوى باشد.
۹ . زندگى چهل ساله
هنگامى كه فرزدق شاعر، قصیده معروف خود را در مدح حضرت امام سجاد علیه السلام در حضور خلیفه ستمگر عباسى، هشام بن عبدالملك، با رشادت تمام قرائت كرد و مطلع آن چنین بود كه:
هذا الذى تعرف البطحاء وطاته والبیت یعرفه والحل والحرم
یعنى، این آقایى است كه گام هاى او را سرزمین بطحاء، بیت خدا و حل و حرم مى شناسد؛ خلیفه بر او خشم گرفت و دستور داد تا فرزدق را علاوه بر قطع حقوق، به جرم دفاع از اهل بیت علیهم السلام زندانى كنند؛ اما بعد از گذشت مدتى به دعاى امام چهارم علیه السلام آزاد شد.
امام زین العابدین علیه السلام براى كمك به فرزدق مبلغى را كه چهل سال مخارج زندگى اش را كافى بود به حضورش فرستاد و فرمود: «لو علمت انك تحتاج الى اكثر من ذلك لاعطیتك؛ [اى فرزدق!] اگر مى دانستم بیش از چهل سال زنده خواهى بود، بیشتر مى فرستادم.» على بن یونس بیاضى مى نویسد: دقیقا بعد از چهل سال از آن تاریخ، فرزدق به دیار باقى شتافت و صداقت و كرامت امام چهارم بر همگان روشن شد. (۱۲)
۱۰ . بعثت انبیاء در چهل سالگى
در روایت آمده است كه اكثر انبیاء در چهل سالگى به رسالت مبعوث شده اند . (۱۳) همچنان كه رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله نیز در چهل سالگى به رسالت مبعوث گردید . (۱۴) امام باقر علیه السلام فرمود:« پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله در ۶۳ سالگى از دنیا رفت، كه آخر سال دهم هجرت بود. آن حضرت بعد از تولد خویش هنگامى كه چهل سالش كامل گردید، به پیامبرى رسید و ۱۳ سال دیگر در مكه بود كه در ۵۳ سالگى به مدینه هجرت كرد و بعد از ده سال در مدینه به سراى جاویدان منتقل شد.» (۱۵)
۱۱ . حفظ چهل حدیث
حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله در زمینه پاسدارى از فرهنگ و معارف اسلام مى فرماید:« من حفظ من امتى اربعین حدیثا مما یحتاجون الیه من امر دینهم بعثه الله یوم القیامة فقیها عالما (۱۶)؛ هر كس از امت من چهل حدیث از احادیث دینى مورد نیاز جامعه را حفظ كند خداوند متعال او را در روز قیامت به عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد كرد.»
براساس همین حدیث، دانشمندان بزرگ شیعه تلاش كرده اند كه كتاب هایى را به نام هاى الاربعین و چهل حدیث از خود به یادگار بگذارند تا شاید مشمول این كلام نورانى رسول گرامى اسلام بشوند، نظیر: اربعین شیخ بهائى، اربعین شهید اول، اربعین مجلسى دوم، اربعین جامى و چهل حدیث امام خمینى رحمه الله.
۱۲ . آثار گناه تا چهل روز
آثار گناهانى كه انسان مرتكب مى شود تا چهل روز در روح و روان او باقى است . امام صادق علیه السلام فرمود: «لا تقبل صلاة شارب الخمر اربعین یوما الا ان یتوب(۱۷)؛ كسى كه از شراب و مسكرات حرام استفاده كند تا چهل روز نمازش پذیرفته نمىشود، مگر این كه حقیقتا توبه كند.»
۱۳ . اصلاح تا چهل سالگى
اساسا افراد سعادتمند و كسانى كه به دنبال خوشبختى و كمال هستند تا سن چهل سالگى در اعمال و رفتارشان نشانه هاى اصلاح پیدا مى شود؛ اما اگر تا سن چهل سالگى تغییراتى در رفتارهاى زشت و ناپسند آنان ایجاد نگردد، بعد از آن اصلاح آنان مشكل خواهد بود.
رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله در این زمینه به مسلمانان هشدار داده و فرموده است:« اذا بلغ الرجل اربعین سنة و لم یغلب خیره شره قبل الشیطان بین عینیه و قال: هذا وجه لایفلح (۱۸)؛ هنگامى كه شخص به سن چهل سالگى پا مى گذارد و كارهاى نیك او از اعمال زشتش بیشتر نباشد، شیطان پیشانى او را بوسیده، مى گوید: این چهره اى است كه دیگر روى سعادت و خوشبختى را نخواهد دید .» و در حدیث دیگرى آن حضرت افراد چهل ساله اى را كه به سوى صلاح گام برنمى دارند از دوزخیان به شمار مى آورد و مى فرماید: « فرد چهل ساله اى كه در اندیشه كارهاى نیك نباشد، براى ورود به آتش جهنم خود را آماده كند كه نجات او مشكل است.» (۱۹)
۱۴ . هشدار به چهل ساله ها
امام زین العابدین علیه السلام فرمود: « اذا بلغ الرجل اربعین سنة نادى مناد من السماء دنا الرحیل فاعد زادا و لقد كان فیما مضى اذا اتت على الرجل اربعون سنة حاسب نفسه (۲۰)؛ هر گاه شخصى به سن چهل سالگى برسد فرشته اى از سوى خداوند در آسمان ندا مى دهد كه هنگام سفر نزدیك است، زاد و توشه سفر را مهیا كن و در گذشته هنگامى كه فردى به چهل سالگى مى رسید، با نفس خود محاسبه مى كرد.»
و از رسول گرامى اسلام نقل است كه « خداوند فرشته اى را مامور كرده است تا در هر شب صدا بزند: « یا ابناء الاربعین ماذا اعددتم للقاء ربكم (۲۱)؛ اى كسانى كه چهلمین بهار عمر خود را سپرى مى كنید! براى ملاقات با پروردگارتان چه چیزى آماده كرده اید [و چه پاسخى دارید؟]»
۱۵ . تغذیه و اربعین
پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله فرمود: « من ترك اللحم اربعین صباحا ساء خلقه (۲۲)؛ هر كس چهل روز از خوردن گوشت خوددارى كند، اخلاقش بد خواهد شد.»
۱۶ . چهل نفر مبارز
زمانى كه برخى از یاران امام حسن مجتبى علیه السلام از وى درخواست كردند كه در مقابل ظلم و ستم زمامداران جور به ویژه معاویه قیام و مبارزه نماید، امام حسن علیه السلام فرمود: « لى اسوة بجدى رسول الله حین عبدالله سرا و هو یومئذ فى تسعة و ثلاثین رجلا فلما اكمل الله له الاربعین صاروا فى عدة و اظهروا امر الله فلو كان معى عدتهم جاهدت فى الله حق جهاده (۲۳)؛ الگوى من در رهبرى امت، جدم رسول خدا صلى الله علیه و آله است، آن حضرت تا زمانى كه تعداد یارانش به سى و نه نفر رسیده بود، مخفیانه و غیرعلنى خدا را عبادت مى كرد [ و به مبارزه و تبلیغ علنى روى نیاورد]؛ اما از موقعى كه خداوند متعال تعداد مسلمانان را به چهل نفر رساند، [تبلیغ] دین خدا را آشكار كردند و اگر یاران من هم به تعداد آنها باشد، در راه خدا به جهاد و مبارزه شایسته دست مى زنم.»
۱۷ . دریغ از چهل یاور راستین
على علیه السلام نیز با شكایت از مظلومیت و غربت خویش فرمود:« من بارها از مردم یارى خواستم اما به غیر از چهار نفر- زبیر، سلمان، ابوذر و مقداد - كسى جواب مثبت به من نداد.» سپس افزود:« لو كنت وجدت یوم بویع (اخوتیم) اربعین رجلا مطیعین لجاهدتهم (۲۴)؛ اگر من در روز بیعت چهل یاور گوش به فرمان [و راستین] داشتم، با آنان مقابله و مجاهده مى كردم.»
۱۸ . حقوق همسایه
رسول گرامى اسلام به منظور سالم سازى و ایجاد روحیه اعتماد و اطمینان به همدیگر و همچنین تقویت وحدت و انس و الفت در جامعه اسلامى درباره حدود همسایگى و رعایت حقوق آنان مى فرماید:« كل اربعین دارا جیران من بین یدیه و من خلفه وعن یمینه وعن شماله (۲۵)؛ تا چهل خانه از چهار سوى منزل یك مسلمان، از رو به رو، پشت سر، از سمت راست و از سمت چپ، همسایه یك مسلمان به شمار مى آید.»
پیامبر صلى الله علیه و آله ضمن بیان این پیام حكیمانه، به حضرت على علیه السلام و سلمان و ابوذر و مقداد دستور داد كه در میان مسلمانان ندا دهند كه اى مردم! این حدود همسایگى است و: « انه لا ایمان لمن لم یامن جاره بوائقه (۲۶)؛ كسانى كه همسایگانشان از شر و آزار آنان در امان نیستند، ایمان ندارند.»
۱۹ . مهلت تا چهل روز
برخى از مسلمانان كه در رعایت مسائل دینى و حفظ ناموس خود اهل تسامح و تساهل هستند، مورد خشم و غضب الهى قرار مى گیرند و خداوند متعال به آنان چهل روز مهلت مى دهد كه خود و خانواده هایشان را اصلاح كنند و در صورت ادامه سهل انگارى و بى تفاوتى چشم و قلبشان وارونه شده و از دیدن حقیقت ناتوان مى گردند .
رسول اكرم صلى الله علیه و آله فرمود: هر گاه مردى در محیط خانواده خود عمل ناپسند و زشتى را مشاهده كند و در مورد آن حساسیت و غیرت دینى از خود نشان ندهد و اعضاء خانواده اش را از ارتكاب گناه و معصیت باز ندارد و در صدد اصلاح برنیاید، خداوند متعال پرنده اى سفید را مامور مى كند كه چهل صبح بر در خانه وى پرهایش را بگسترد و هنگام ورود و خروج آن مرد مسامحه كار، بگوید: اصلاح كن! اصلاح كن! غیرت داشته باش! غیرت داشته باش! اگر خانواده اش را اصلاح كرد كه چه بهتر وگرنه آن پرنده سفید بال هایش را به چشم هاى او مى كشد و بعد از آن بعد او وارونه مى بیند؛ یعنى خوبی ها را خوب نمى بیند و بدی ها را بد نمى بیند.» (۲۷)
۲۰ . بهداشت فرزندان
پیامبر بزرگوار اسلام صلى الله علیه و آله با اشاره به لزوم ختنه كردن نوزادان پسر مى فرماید:« اختنوا اولادكم یوم السابع فانه اطهر و اسرع لنبات اللحم فقال ان الارض تنجس ببول الاغلف اربعین یوما (۲۸)؛ نوزادان خود را در روز هفتم ختنه كنید، این عمل براى پاكیزگى و سلامت و رشد آنان تاثیر فراوان دارد و زمین از بول فردى كه ختنه نشده تا چهل روز آلوده مى ماند.»
۲۱ . تسبیح حیوانات
امام صادق علیه السلام فرمود:« حضرت داود علیه السلام در یكى از شب ها با حال خوشى زبور را تلاوت مى كرد و از حالات معنوى خود لذت مى برد. آن شب به نظرش آمد كه شب زنده دارى خوبى داشته است و از این جهت شگفت زده شد . در آن حال قورباغه اى از زیر صخره اى از سوى خداوند متعال به سخن آمد و گفت: « یا داود تعجبت من سهرك لیلة و انى لتحت هذه الصخرة منذ اربعین سنة ماجف لسانى عن ذكر الله تعالی(۲۹)؛ اى داود! آیا از شب زنده دارى ات به شگفت آمده اى؟ من چهل سال است كه در زیر این صخره زبانم به ذكر الهى مترنم است.»
۲۲ . كرامت نام حضرت محمد صلى الله علیه و آله
حضرت على علیه السلام - در ضمن روایتى طولانى در منقبت حضرت خاتم الانبیاء صلى الله علیه و آله - فرمود:« روزى یكى از علماء یهود به حضور پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و سؤالات متعددى از آن حضرت پرسید و پاسخ هاى وافى دریافت كرد و مسلمان شد . سپس الواحى بیرون آورد و در مقابل پیامبر قرار داد و گفت: این از جمله صفحات توراتى است كه به حضرت موسى بن عمران علیه السلام نازل شده است. من فضائل تو را در آنها مى خواندم و شك مى كردم و چهل سال تمام نام تو را پاك مى نمودم؛ اما قسم به آن خدایى كه تو را به حق و راستى مبعوث فرموده است، هر گاه نامت را از تورات پاك نمودم، دوباره آن را در آنجا ثبت شده مى یافتم.» (۳۰)
۲۳ . اربعین در قرآن
در برخى از آیات قرآن به واژه «اربعین» اشاره شده است، مثل: فرازى از قصه حضرت موسى علیه السلام كه مىفرماید: « و اذ واعدنا موسى اربعین لیلة» (۳۱)؛ «[ به یاد آورید] آن هنگامى را كه با موسى علیه السلام ( براى یافتن پیام هاى آسمانى) چهل شب وعده قرار گذاشتیم .»
نیز مى فرماید:« و واعدنا موسى ثلاثین لیلة و اتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیلة» (۳۲)؛ « و ما با موسى سى شب وعده گذاشتیم، سپس آن را با ده شب دیگر تكمیل نمودیم . به این ترتیب، میعاد پروردگارش با چهل شب تمام شد.»
قرآن كریم در مورد نافرمانى بنى اسرائیل از حضرت موسى علیه السلام و سرپیچى آنان از دستورات الهى و مجازات آن گروه از یهودیان با چهل سال سرگردانى، مى فرماید: « فانها محرمة علیهم اربعین سنة یتیهون فى الارض فلا تاس على القوم الفاسقین» (۳۳) ؛ « این سرزمین مقدس تا چهل سال بر آنها ممنوع خواهد بود و آنان همواره در مدت چهل سال در این بیابان سرگردان هستند، پس تو درباره سرنوشت این جمعیت گناهكار ناراحت نباش!»
پى نوشت ها:
۱- من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۱۶۶، ح۴۷۲/ مستدرك سفینة البحار، ج۴، ص۶۴ .
۲- مستدرك الوسائل، ج۲، ص۴۷۱ .
۳- الكافى، ج۲، ص۵۰۹، ح ۵ .
۴- بحارالانوار، ج۹۰، ص۳۸۹ .
۵- كاشف الغطاء، ج۱، ص۲۴۶ .
۶- الكافى، ج۲، ص۴۸۷ .
۷- همان، ج۳، ص۱۷۴، ح۱ .
۸- سوره احقاف، آیه ۱۵ .
۹- عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج۱، ص۷۴، ح۳۲۱ .
۱۰- الخصال، ج۲، ص۵۴۱، ح۱۴ .
۱۱- مكارم الاخلاق، ص۴۶۵ .
۱۲- الصراط المستقیم، ج۲، ص۱۸۱ .
۱۳- بحارالانوار، ج۱۳، ص۵۰ .
۱۴- تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۲۲ .
۱۵- كشف الغمه، ج۱، ص۱۴ .
۱۶- الخصال، ج۲، ص۵۴۱، ح۱۵ .
۱۷- مستدرك الوسائل، ج۱۷، ص۵۷ .
۱۸- مشكاة الانوار، ص۲۹۵ .
۱۹- همان .
۲۰- مستدرك الوسائل، ج۱۲، ص۱۵۶/ مجموعه ورام، ج۱، ص۳۵ .
۲۱- مستدرك الوسائل، ج۱۲، ص۱۵۷ .
۲۲- همان، ج۱۶، ص۳۰۵ .
۲۳- مستدرك الوسائل، ج۱۱، ص۷۷ .
۲۴- همان، ص۷۴ .
۲۵- وسائل الشیعة، ج۱۲، ص۱۳۲ .
۲۶- مستدرك الوسائل، ج ۸، ص۴۳۱ .
۲۷- الجعفریات، شیخ صدوق، ص۸۹ .
۲۸- مكارم الاخلاق، ص۲۳۰ .
۲۹- بحارالانوار، ج۶۱، ص۵۰ .
۳۰- الخصال، ج۲، ص۳۵۶ .
۳۱- سوره بقره، آیه ۵۱ .
۳۲- سوره اعراف، آیه ۱۴۱ .
۳۳- سوره مائده، آیه ۲۶ .