برای فهم قرآن چه اقداماتی لازم است؟
حضرت علی(ع) درباره قرآن می فرمایند: َ «إِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لا تَفْنَى عَجَائِبُهُ وَ لَا تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ وَ لا تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلَّا بِهِ؛[۱] همانا قرآن داراى ظاهرى زیبا و باطنى ژرف و ناپیداست، مطالب شگفت آور آن تمام نمى شود، و اسرار نهفته آن پایان نمى پذیرد و تاریكى ها بدون قرآن بر طرف نخواهد شد.»
با توجه به دقت در حدیث بالا روشن می شود، عجائب و اسراری که از نگاه امیر المومنین(ع) پایان ندارد، قطعا در احاطه ما در نمی آید. پس باید از ابتدا با درک صحیح گام برداریم و بدانیم که هیچ نقطه ای پایان راه نیست و هر چقدر بیشتر تلاش کنیم، نتیجه بیشتری نیز عاید ما می شود. و چگونه چنین نباشد در حالی که امام معصوم نیز مدام از جرعه قرآن می نوشد و سیر نمی شود.
بعد از این مقدمه باید گفت که فهم سخن قرآن در سطح ابتدایی بسیار آسان است. حتی نیاز به فهم زبان عربی نیز ندارد. کافیست آن را تلاوت کنیم و اگر عربی نمی دانیم ترجمه آن را بخوانیم. و در مراحل بعد می توانیم این اقدامات را انجام دهیم:
۱- برای فهم دقیقتر و یافتن نکات بیشتر، باید زبان عربی (صرف و نحو و بلاغت) را بیاموزیم.
«بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبینٍ؛[شعراء/۱۹۵] آن را به زبان عربى آشكار (نازل كرد).»
۲- شناخت شان نزول، تاریخ و حوادثی که قرآن در بطن آنها نازل شده است.
۳- تدبر (زیر و رو کردن مطالب) و تفکر (نظر کردن) و تعقل (سنجش)
«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ؛[محمد/۲۴] آیا آنها در قرآن تدبّر نمى كنند.»
«كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ؛[یونس/۲۴] ما آیات را براى مردمى كه تفكر كنند این چنین تفصیل مى دهیم.»
«إِنَّ فی ذلِكَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ؛[رعد/۴] در اینها براى گروهى كه تعقل كنند عبرتهاست»
۴- برداشتن موانع روحی بر سر راه فهم قرآن (به هر اندازه موانع برداشته شوند، به همان اندازه فهم عالی تر می شود)
«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها؛[محمد/۲۴] آیا آنها در قرآن تدبّر نمى كنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!»
«لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ؛[واقعه/۷۹] و جز پاكان نمى توانند به آن دست زنند [دست یابند]»
۵- بهره مند شدن از دانش عالی مخاطب قرآن، که قلبش محل نزول قرآن بوده:
«نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ الله؛[بقره/۹۷] او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است.»
و همراه شدن و بهره مندی از قرین و همراهان همیشگی قرآن:
«أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی تَارِكٌ فِیكُمُ الثَّقَلَیْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَتَمَسَّكُوا بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا فَإِنَّ اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ أَخْبَرَنِی وَ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْض؛[۲] فرمود: «اى مردم، من در میان شما دو چیز گرانبها باقى مى گذارم: كتاب خدا و عترتم یعنى اهل بیتم. به این دو تمسّك جوئید كه هرگز گمراه نمى شوید. خداوند لطیف خبیر به من خبر داده و به من وعده داده است كه این دو از یك دیگر جدا نمى شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند».
۶- در دست داشتن میزان ها برای فهم موضع هر آیه (مثلا کجا به کفار بی اعتنایی می کند، کجا با آن ها صف بندی می کند، کجا با آن ها اعلام جنگ می کند، کجا برای آن ها استدلال می آورد، کجا آن ها را تهدید می کند و ...)
«یُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ؛[نساء/۴۶] سخنان را از جاى خود، تحریف مى كنند.»
۷- شناخت جامع از قرآن برای فهم محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و مطلق و مقید و .. و شناخت قرآن با قرآن
«مِنْهُ آیاتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ؛[آل عمران/۷] او كسى است كه این كتاب (آسمانى) را بر تو نازل كرد، كه قسمتى از آن، آیات «محكم» [صریح و روشن] است كه اساس این كتاب مىباشد و قسمتى از آن، «متشابه» است.»
۸- طرح سوال های مناسب و شناخت درد خود، برای انتخاب دارو و در نتیجه شفا گیری از قرآن
«نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَه؛[اسراء/۸۲] ما آنچه از قرآن فرستیم شفاى دل و رحمت الهى بر اهل ایمان است.»
و در کنار همه این ها، چشم داشتن به عنایت خدا، تا او ما را لایق قرآن بداند و فهم آن را روزی ما بکند.
[۱]. خطبه ۱۸ نهج البلاغه.
[۲]. كتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص ۶۴۷.