بحث در زمینه جبر و اختیار امر بسیار دشوار و مشکلی است، که هر کس توان خروج سالم از این دریای عمیق ظلمانی را ندارد و بدین جهت است که وقتی از ائمه معصومین (ع) در مورد جبر و اختیار سؤال می شود، به دشواری و پیچیدگی این امر متذکر شده و از آن به عنوان دریای عمیق و راهی تاریک و سرّالهی نام می برند و وارد شدن افراد نا توان و ضعیف در این دریای عمیق را خطا دانسته و به شدت نهی کرده اند؛ امام علی (ع) در این بار می فرمایند: راه تاریكى است در آن قدم نزنید و دریاى ژرفى است در آن داخل نشوید و راز خدائیست براى فهم آن خود را بزحمت نیفكنید.[۱]
دشواری و معضلات این بحث در میان فلاسفه نیز مطرح بوده است ملاصدرا به عنوان یکی از فلاسفه در این باره می گوید: « این مسئله نیز از جمله مسایل شریف و دشوار می باشد که کمتر کسی است که به کنه آن رسیده و راه وسیع آن را طی کرده است. رأی ها در آن مختلف مذاهب و خواست ها در آن شعبه شعبه و فهم ها در آن حیران شده و آراء مردم در آن مضطرب گردیده است.»[۲]
البته مساله علیرغم صعوبت، دارای سادگی بسیار نیز هست. و به قولی می توان به آن سهل ممتنع گفت. چون حتی کودک دو ساله نیز متوجه اختیار خود می شود. به همین دلیل وقتی وقتی دستش به کاسه داغی می خورد، فورا آن را کنار می کشد. کسانی نیز که قائل به جبر می شوند، در عمق جانشان آن را باور ندارند. به همین دلیل هرگز در وسط خیابان و با دیدن ماشین، دچار حیرت نمی شوند که آیا می تواند از سر راه خودروی کنار بروند یا نه!
بنابراین اصل مساله اختیار انسان، در اعماق جان او وجود دارد و قابل انکار نیست. و درباره لوح محفوظ نیز باید تصور صحیحی از آن پیدا کنیم. لوح محفوظ کتابی نیست که چند هزار سال پیش با قلم بر روی کاغذی نوشته شده باشد، و همه چیز بر طبق آن به صحنه نمایش در بیاید. منظور از لوح محفوظ مرتبهاى از علم الهى است که درک کامل آن برای ما ممکن نیست.
در بیان ساده و تمثیلی می توانیم بگوییم که خداوند به اعمال آینده ما علم دارد و این علم موجب جبر هم نیست همانگونه كه علم ما انسانها به این كه طبق قاعده روانشناسى این شخص در آینده آدم خوبى مىشود تأثیرى در خارج بر آن شخص نمىگذارد و سرّ آن این است كه علم سببیت و علیت ندارد. هر معلولى تابع علت خود است. مثلًا گرماى آب معلول آتش است و این كه من علم دارم این آب در اثر آتش جوش خواهد آمد نقش و اثرى بر گرماى آب ندارد.
[۱]. بحار الأنوار ج۱ ص ۲۱۰.
[۲]. صدرالدین شیرازی، محمد، اسفار، ج ۶، ص۳۶۹.