پرسش:
داستان تحریم تنباکو چیست؟
پاسخ:
نَهضَت تنْباکو یا ماجرای تحریم تنباکو، عنوانِ جنبش سراسری مردم ایران در اعتراض به واگذاری انحصار بازرگانی توتون و تنباکو به یک شرکت انگلیسی بود. این قرارداد در ایران به قرارداد «رِژی»، و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد. (رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است). به موجب این قرارداد که به امضای «سرهنری ولف» وزیر مختار انگلستان نیز رسید، دولت ایران در برابر دریافت سالانه 15 هزار لیره و یک چهارم سود سالانه، امتیاز کلیه معاملات داخلی و خارجی توتون و تنباکو را به مدت 50 سال به تالبوت و شرکایش واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، رشوه ای گزاف به صدر اعظم و نایب السلطنه و تنی چند از درباریان داد.[1]
این قرارداد و دیگر قراردادهایی که سبب دادن امتیازات فراوان به بیگانگان می‌شد، زمینه قیام و شورش در مناطق مختلف ایران را فراهم کرد. این قیام به رهبری علمای دینی بود. این قرارداد توسط ناصرالدین شاه قاجار امضا شده بود.
در تهران و شهرهای دیگر نگرانی و نارضایتی مردم بالا گرفت. در اول جمادی الاول 1309ق/3 دسامبر 1891م صورت استفتایی از میرزای شیرازی درباره کشیدن قلیان «با وضعی که از بابت عمل تنباکو پیش آمده» و حکم میرزا که در عبارتی موجز استعمال توتون و تنباکو را به هر شکل ممنوع می‌کرد، در تهران منتشر شد.
بسم الله الرحمن الرحیم
الیوم استعمال توتون و تنباکو بِأی نَحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) است.
مردم با خوشحالی و هیجان از این حکم استقبال کردند. با وجود سخت گیری مأموران دولتی حکم تحریم به سرعت تکثیر و منتشر شد و از طرف علما و تجار به تمام شهرهای ایران مخابره گردید.[2]
سرانجام این امتیاز در پی فتوای تاریخی میرزای شیرازی فسخ شد.
پی نوشت ها:
1. نک: فووریه، سه سال در دربار ایران، ص220؛ تیموری، تحریم تنباکو، صص28، حاشیه؛ عباس میرزا، شرح حال عباس میرزا ملک آرا، ص114.
2. تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، 1361ش.ص105.