پرسش: خالق چگونه در عین حال به دو چیز توجه دارد (در عین اینکه به زاویه دید من توجه دارد به زاویه دید خواننده متن هم توجه دارد؟) آیا چنین چیزی برای خالق امکان دارد؟
پاسخ:
علم الهی، از جمله اوصافی است که برای اثبات آن دلایل عقلی و نقلی متعددی وجود دارد. بر اساس این ادله، خداوند متعال به همه موجودات بالفعل و بالقوه آگاهی دارد. چه این امور، ایجاد شده باشند و چه حتی ایجاد نشده باشند. آنها که ایجاد شده اند، چه در ظاهر با چشم سر قابل مشاهده باشند و چه قابل مشاهده نباشند. اما سوالی که ایجاد میشود و در اینجا مطرح است آن است که خداوند چگونه در آن واحد نسبت به بیش از یک امر آگاهی دارد. این مسئله به گونه های مختلفی تبیین شده است.
نکته مهم در این میان آن است که بدانیم علم و آگاهی توسط موجودی مجرد صورت میگیرد و مجردات به میزان سعه وجودی ای که دارند توانایی علم و آگاهی بیشتری را دارند. اما گاهی اوقات، موجودی مجرد به واسطه تعلق به مادیات از درجه آگاهی اش کاسته میشود. این تعلق هرچه بیشتر باشد، میزان آگاهی اش کمتر خواهد شد. علت این مسئله نیز آن است که امور مادی، دارای ابعاد گوناگون هستند و با یکدیگر در تزاحم هستند و موجودات مادی به خودی خود هیچگونه آگاهی ای نسبت به یکدیگر ندارند. بنابراین، موجود مجرد تا زمانی که تعلق به مادیات نداشته باشد، به میزان درجه و سعه وجودی اش از موجودات دیگر آگاهی خواهد داشت. اما به میزانی که تعلق به مادیات دارد، از این درجه آگاهی اش کاسته خواهد شد. بدین صورت، موجودی که دارای تام ترین وکامل ترین درجه کمال است، از برترین آگاهی برخوردار است. هرچند در مورد نحوه این آگاهی تبیین های مختلفی صورت گرفته است. برخی به واسطه عین ربط بودن این موجودات به ذات حق تعالی و برخی دیگر به واسطه حضور خود این موجودات یا صورتهای علمی آنها نزد حق تعالی، این آگاهی را توجیه و تبیین میکنند.(1)
برخی بیان ساده تری برای این مسئله دارند. ایشان با ارجاع این علم به علم حضوری حق تعالی نسبت به تمام موجودات، این آگاهی همه جانبه را تبیین میکنند:
«خداى متعال علم حضورى به همه مخلوقات اعم از مجرد و مادى دارد علمى كه عين ذات مقدسش میباشد. در ساحت قدس الهى به هيچ وجه زمان و مكان راه ندارند و وجود مقدس الهى بر همه زمانها و مكانها احاطه دارد و گذشته و حال و آينده نسبت به او يكسان است بنابر اين همچنانكه تقدم وجود او را بر مخلوقات نمی‌توان از قبيل تقدم زمانى دانست همچنين تقدم علم او را بر وجود مخلوقات نمی‌توان تقدم زمانى شمرد.»(2)
بدین طریق مشخص میشود که چون هیچ یک از محدودیتهای موجودات مادی در وجود حق تعالی نیست، بنابراین آگاهی او از موجودات دیگر(که معلول خودش نیز هستند) بدون هیچ محدودیتی است. نه تفاوت زمانها برای او محدودیتی ایجاد میکند، نه تفاوت مکان و نه حتی تعدد موجوداتی که متعلق علم او قرار میگیرند.
پی نوشتها:
1. ربانی‌گلپایگانی، علی، ایضاح الحكمه، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1371، ج۲، ص ۵۴۷_۵۴۸.
2. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، نشر بین الملل، 1377، درس66، ج2، ص381.