سوال:
عذاب قبر چیست و چگونه انجام میگیرد؟و تا چه مدت طول میکشد؟
آیا اینقدر که بزرگان، ما را در مورد عذاب قبر می ترسانند هولناک هست؟(که مثلا فرد شب اول قبر تلاش میکند تا از قبر بیرون بیاید سر او به سنگ لحد می خورد و می شکند!)
جواب:
ازلحظه ای که انسان می میرد و روح از بدن او جدا می شود وارد عالم برزخ می شود که روایات از آن به قبر تعبیر می کنند میت بسته به میزان ایمان و کفرش ، در عالم قبر (برزخ) ثواب داده شده و یا عذاب می شود . این ثواب و عقاب برزخی(بهشت و جهنم برزخی) تا آستانه قیامت (حشر) ادامه دارد و فرد را برای حضور در محکمه عدل الهی آماده می کند.
امام سجاد (علیه السّلام) فرمودند: اِنَّ القَبرَ رَوضَةٌ مِن رِیاضِ الجَنَّةِ اَو حُفرَةٌ مِن حُفَرِ النّیرانِ؛ قبر، باغی از بوستانهای بهشت است، یا حفره و گودالی از گودالهای جهنم.(1)
از هولناک‌ترین عذاب‌های قبر که میت در شب اول قبر به آن مبتلا می شود، فشار قبر است که مومن و کافر، کوچک و بزرگ، باید حد طبیعی و ناگزیر آن را تحمل کنند اما این فشار تحت اعمال انسان و پرونده ای که با اوست بسیار متغیر است. ابو بصیر می‌گوید: به امام جعفر صادق(علیه‌السلام) گفتم: آیا احدى هست كه از فشار قبر نجات پیدا كند؟ فرمود: پناه به خدا مى بریم از فشار قبر. چقدر کم اند آن افرادى كه از فشار قبر نجات پیدا کنند. (2)
البته فشار قبر مربوط به مدفونین در زمین نیست بلکه شامل هر میتی خواهد شد از امام صادق (علیه‌السّلام) پرسیدند: آیا عذاب و فشار قبر به فرد بدار آویخته می‌رسد؟ آن حضرت فرمود: همانا پروردگار زمین، خود پروردگار هوا نیز هست. یا آن خدایى كه زمین به فرمان اوست، هوا نیز به فرمان اوست، پس خداوند عزّ و جلّ به هوا وحى می‌فرماید و هوا او را فشارى می‌دهد سختتر و شدیدتر از قبر. (3)
حقیقت فشار قبر
در مورد اینکه واقعیت فشار قبر چیست و کیفیت آن به چه شکلی است، اطلاعات دقیقی از روایات در دست نیست.
در این مورد دو دیدگاه است :
دیدگاه اول:
بیشتر محدثین و متکلمین معتقد به عذاب جسد هستند. به عقیده این بزرگان، ممکن است روح در عالم قبر، در بدن داخل شده و عذاب را تحمل کند.
علامه مجلسی می‌فرماید: انما السوال و الضغطة فى الاجساد الاصلیة ...؛ سوال و تنگی و فشار قبر مربوط به جسد اصلی است.(جسد اصلی در مقابل جسد برزخی)(4)
در نهج البلاغه آمده است... و روعات الفزع و اختلاف الاوضاع و استكاك الاسماع و ظلمة للحد ...؛ (یاد کنید از) دفعه بدفعه آمدنهاى خوف و بیم‌های مختلف و جابجا شدن دندههاى پهلو از فشار قبر و كر گردیدن گوشها و تاریكى گور ...(5)
قائلین به این قول به چنین روایاتی هم استناد می‌کنند و می‌گویند در هم فرو رفتن استخوانهاى دنده(در اثر فشار قبر) و نیش زدن گوشت(که به عنوان عذاب قبر یاد شده) که در بعضی روایات است تنها با بدن عنصرى سازگارى دارد.
در هر حال روح با تعلق شدیدی که به جسد دارد، همواره در کنار جسد می‌ماند و از وضعیت خوب یا بد جسد متاثر می‌شود چه داخل در جسد و حساس به احساسات آن باشد چه نباشد. به همین جهت شاید بتوان گفت فشار قبر، می تواند کنایه از همان فعل و انفعالات شیمیایی باشد که جنازه را از هم می پاشد و ظرف مدت بسیار کمی، چنان تغییرات سریعی در آن ایجاد می کند که اگر امکان رویت جسد بعد از یک شب حاصل شود، صحنه‌ی دلخراش و اندوهباری در معرض دید قرار خواهد گرفت.
از فرمایشات حضرت علی(علیه‌السلام) است که: «فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِكَ، أَوْ كُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ الْغِطَاءِ لَكَ، وَ قَدِ ارْتَسَخَتْ أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ فَاسْتَكَّتْ، وَاكْتَحَلَتْ أَبْصَارُهُمْ بِالتُّرَابِ فَخَسَفَتْ، وَ تَقَطَّعَتِ الْأَلْسِنَةُ فِی أَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلَاقَتِهَا، وَ هَمَدَتِ الْقُلُوبُ فِی صُدُورِهِمْ بَعْدَ یَقَظَتِهَا، وَ عَاثَ فِی كُلِّ جَارِحَةٍ مِنْهُمْ جَدِیدُ بِلًى سَمَّجَهَا، وَ سَهَّلَ طُرُقَ الْآفَةِ إِلَیْهَا، مُسْتَسْلِمَاتٍ فَلَا أَیْدٍ تَدْفَعُ وَلَا قُلُوبٌ تَجْزَعُ، لَرَأَیْتَ أَشْجَانَ قُلُوبٍ وَ أَقْذَاءَ عُیُونٍ، لَهُمْ فِی كُلِّ فَظَاعَةٍ صِفَةُ حَالٍ لَا تَنْتَقِلُ، وَ غَمْرَةٌ لَا تَنْجَلِی؛ اگر آن مردگان را با (دیده) عقل و خرد بسنجى، یا پرده (خاكى) كه آنها را از تو پوشانده است كنار رود (آنها را خواهى دید) در حالی كه گوش‌هایشان در اثر رسوخ جانوران خاكى در آنها نابود و کر گشته، و دیدگانشان از سرمه خاك (به مغز) فرو رفته، و زبان‌هایشان پس از تندى و تیزى در دهان‌ها پاره پاره گشته، و دلهاشان پس از بیدارى در سینهها مرده، و از طپش افتاده، در هر عضوى از ایشان پوسیدگى تازه كه باعث فساد و زشتى است رخداده، و راه نابودى آنها را آسان ساخته است، در حالی كه در برابر هر آسیبى تسلیماند، نه براى دفاع (از آلام و اسقام) دستى، و نه براى نالیدن (از سختیها) دلهایى دارند(اگر به دیده عبرت بنگرى) اندوه‌هاى دلها و خاشاك و خونابه چشمها را خواهى دید كه براى آنها در هر یك از این رسوائى و گرفتاریها حالتى است كه دگرگون نشود، و سختی ای است كه برطرف نگردد. (6)
این عذاب اگرچه تا حدی طبیعی و در راستای نظام خلقت است اما راههایی وجود دارد که برطرف کردن آن را ممکن ساخته است. با وجود برخی روایات که اصرار به همگانی بودن فشار قبر دارند، برخی روایات نیز به تفاوت‌های مومن و کافر اشاره کرده و از آسودگی مومن سخن می‌گویند: «بنده مؤمن چون به خاك سپرده شود زمین به او گوید: آفرین، خوش آمدى، تو از جمله كسانى هستى كه دوست داشتم بر پشت من راه رود، حال كه تو را در بر گرفتم خواهى دانست كه چگونه با تو عمل مىكنم! پس تا آنجا كه چشم كار مىكند براى او گشاده گردد. و كافر چون به خاك سپرده شود زمین به او گوید: تو را آفرین و خوشامد مباد، تو از دشمن ترین كسانى هستى كه دوست نداشتم بر پشت من راه رود، حال كه تو را در بر گرفتم خواهى دانست كه چگونه با تو عمل مىكنم! پس چنان او را بفشارد كه استخوانهاى پهلویش بشکند.(7)
دیدگاه دوم:
عده‌ای دیگر از دانشمندان دینی هم معتقد به عذاب و پاداش روح‌اند و یا معتقد به عذاب و پاداش روح در جسم برزخی اش هستند. محمد تقی فلسفی در این باره می گوید: «مقصود از فشار قبر این نیست که دیوارهای قبری که در گورستان حفر شده به هم نزدیک می شوند، و جسد میت را در تنگنا قرار می‌دهند، بلکه مقصود فشار نامرئی و نامحسوسی است که، بر روح و جسد برزخی متوفی، وارد می‌آید و او را به شدت ناراحت میکند.»(8)
روح ما از انتقال به عالم برزخ با بدن برزخى ما يا در عذاب است اگر اهل عذاب باشد يا در نعمت و بهجت است اگر اهل نعمت باشد. عذاب و نعمت متوجه به روح ما در قالب بدن برزخى است نه به بدن مادى و خاكى ما كه در اين عالم مادى در زير خاك مدفون مى باشد. اين بدن مادى پس از مرگ نه حركتى دارد و نه احوالى، اما در عين حال روح با قالب مثالى در همان حال، در عالم برزخ يا در عذاب وحشتناكى بسر مى برد و فريادش بلند كه تصورش بسيار مشكل است، يا در نعمت و ابتهاج بسر مى برد كه تصوير آن هم بسى مشكل است.
نتیجه:
به نظر می رسد روح انسان با انتقال از بدن خاکی به بدن برزخی دچار یک سری فشار هایی می شود که به آن فشار قبر می گویند و از وقتی که وارد عالم برزخ می شود به خاطر گناهان و وابستگی هایی که به دنیا داشته مورد عذاب های برزخی واقع می شود و بدن خاکی و عنصری او هیچ سهمی در این عذاب نداشته و فقط به خاطر جدا شدن روح و نفس از بدن ، این بدن شروع به فساد و بازگشت به خاک می کند
در واقع، روح انسان حقیقت انسانی است که مورد ثواب و عذاب واقع می شود البته این روح گاهی در بدن دنیایی است و گاهی در بدن برزخی و گاهی در بدن اخروی.
پی نوشت:
1-مجلسی، بحارالانوار، احیاء تراث، بیروت 1403، ج6، ص 214 .
2- بحارالانوار، ج6،ص260 .
3- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفارى،نشر صدوق، 1377، ج 1، ص27 .
4-علامه مجلسی، مرآة العقول ، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1363، ج14، ص 215.
5- نهج البلاغه، خطبه 190.
6- نهج البلاغه، خطبه 221.
7- ربانی میانجی، معاد از ديدگاه قرآن، حديث و عقل، ، بی تا، ناشر مولف، ص 346 ـ 372.
8-فلسفی، معاد از نظر روح و جسم،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1391، ج 1 ، ص261 .