پرسش:
آیا همانطوری که زمان اهل بیت برده داری مجاز بوده آیا الآن هم جائز است؟ اگر با رضایت طرف مقابل باشد چه؟ اگر جائز است شرایطش چیست؟ اگر هم جائز نیست لطفا دلیلش را ذکر بفرمائید.
پاسخ:
از نظر اسلام اصل اولیه آزادی انسانها می باشد، مگر اینکه خودشان اقرار به بردگی خود کنند یا در جنگ علیه اسلام اسیر شوند. در مورد این افراد نیز اسلام برنامه دقيق و زمانبندى شده براى آزادى آنها دارد كه در نتیجه آن همه آنها تدريجا آزاد مى شوند، بى آنكه اين آزادى عكس العمل نامطلوبى در جامعه به وجود آورد.(1)
اسلام در عصری ظهور کرد که بسیاری از انسانهای آزاد بدون دلیل به بردگی گرفته می شدند و تا زنده بودند این بردگی ادامه داشت و راهی برای آزادی نداشتند. اما با ظهور اسلام تمامی راه های بردگی مسدود شد و برای آزادی بردگان برنامه دقیقی ارائه شد. [بنابراین] از نظر اسلام همه انسانها آزاد هستند و جز افراد خونریزی که در کشاکش جنگ با مسلمانان اسیر می شوند کسی را نمی توان به بردگی گرفت. (2). در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است که امام علی(علیه السلام) فرمود: «براستى كه انسانها همگى آزاد هستند جز آنكه خود به بندگى خويش اقرار نمايد در حالى كه بالغ و عاقل باشد...».(3)
در هر عصری هم که کسی به عنوان فقهی برده نیست و آزاد است، همه انسانها مشمول حکم اولیه اسلام در حرمت برده گرفتن آزاد هستند؛ نیز در عصری که قراردادهای بین المللی روشن و مورد پذیرش اسلام و امکان زندانی کردن اسیر کافر و محارب وجود دارد از بردگی گرفتن آنها اجتناب می شود. آنچه در صدر اسلام بر «جواز» و نه «رجحان و مطلوبیت» آن حکم شده جواز به بردگی گرفتن «اسیر جنگی کافر» است که حکم جواز آن از وضعیت و امکانات آن عصر نشأت گرفته بود.
اسلام با استثمار انسان مخالف است و تدوین احکام برده داری فقط برای خدمت به برده های آن زمان و فراهم شدن زمینه آزادی آنها بود. در اینکه برده داری در صدر اسلام مجاز بوده و احکام فراوانی نیز برای آن هم در آیات و هم در روایات بیان شده است شکی وجود ندارد، اما مسأله این است که مقصود از برده داری که در صدر اسلام و حتی قبل از آن مطرح بوده است و مورد تایید اسلام قرار گرفته با آنچه امروزه مطرح می باشد و امری مذموم و ناپسند است تفاوت فراوانی دارد. امروزه برداشت ما از برده یعنی استثمار انسانها و بکار گرفتن کسی که توانایی زندگی مستقل را دارد و از روی اجبار در منزل کسی برای نوکری و انجام کارهای ارباب خود زندگی کند. گرچه برده داری به این معنی نیز قبل از اسلام وجود داشته است اما این قسم از برده داری هرگز مورد تایید اسلام قرار نگرفت. در اسلام کنیز و غلام دقیقا مصداق همین شرکتهای خدماتی امروزی است که افرادی که توان اداره زندگی خود را ندارند، در قبال تامین مایحتاج زندگی خود برای ولی و ارباب خود خدماتی را انجام می دادند. حتی این قسم از برده داری نیز بصورت کلی مورد تایید اسلام نمی باشد، بلکه تمام احکامی که در اسلام در مورد کنیز و غلام بیان شده است در راستای خدمت به برده ها و عزت بخشیدن به آنها و در نهایت ریشه کن کردن برده داری و از بین بردن آن می باشد.
پی نوشت ها:
1- یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ ، مکارم شیرازی، اسلامیه، تهران، 1386،چاپ چهارم، 449.
2- من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی، ترجمه غفاری , اسلامیه، تهران ، 1385، چاپ اول، ج4، ص 146.
3- همان ، ج4، ص 183.