پرسش:
چرا انسان ها مستقیم به بهشت نرفتند ؟ قبل از اینکه به این دنیا بیاییم !
پاسخ:
دوست عزیز، برای پاسخ به پرسش مورد نظر، توجه شما را به این نکات جلب می کنیم:
1. چون خداوند کمال محض است، هدف و غایت داشتن برای او بی معنی است. از این رو، خداوند خلق می کند بدین جهت که خالقیّت لازمه ذات اوست؛ یعنی خالقیّت عین ذات اوست و فرض خدای غیر خالق، مثل فرض مربّع سه ضلعی ، فرضی است متناقض و غیر قابل قبول. از این منظر، همان طور که محال است که یک مربع، چهار ضلعی نباشد، محال است که خداوند نیز خالق نباشد. البته این بدین معنا نیست که خداوند مجبور است که خلق نماید چرا که خالقیت لازمه ذات خدا است نه برآمده از قاهریت عامل بیرونی. برای این که یک فعل را اختیاری بدانیم، همین مقدار کافی است که آن فعل را برآمده از ذات فاعل بدانیم.(1)
2. اما چرا خدا ما را در این دنیا و به شکل ناقص آفرید تا با استفاده از اختیارمان، تکامل یابیم؟ دلیلش مرتبه وجودی انسان است. مرتبه وجودی ما به شکلی است که اگر قرار بر خلق و ایجاد ما می بود، می بایست در این مرتبه بوجود می یافتیم؛ و چنین هم شد. به تعبیر فلسفی، ما انسانها «جسمانیّۀالحدوث و روحانیّۀالبقاء» هستیم؛ یعنی به صورت جسمانی و مادی متولد می شویم و سپس به مرور زمان تکامل می یابیم و به مرتبه تجرد و روحانیت دست می یابیم. محال بود که ما از اول، مجرد و روحانی خلق می شدیم چرا که مرتبه وجودی ما به نحوی است که باید چنین خلق می شدیم. همانطور که محال است یک بذر بدون طی کردن مراحل ریشه زدن و نهال شدن و درخت شدن، شکوفه بزند. باید بذر در خاک قرار بگیرد تا نهایتا به مرتبه ای برسد که شکوفه بزند. مرتبه وجودی ما نیز به این شکل بوده که باید در این دنیا به شکل مادی و جسمانی خلق می شدیم تا به مرور زمان و با طی کردن مراحل اختیاری و غیراختیاری، رشد یافته و به تکامل و سعادت ابدی دست یابیم و نهایتا بواسطه اعمالمان بهشتی و جهنمی گردیم.(2)
3. مطلب بعدی این که بهشت و جهنم، تجسم اعمال ما است. در آیات متعددی از قرآن به این مطلب اشاره شده است که جهنم نتیجه اعمال ما است بلکه جهنم همان اعمال ما است؛ چنانچه که بهشت نیز تجسم اعمال ما است.(3)
توضیح بیشتر این که اعمال و صفات نفسانی، همچون دیگر حقایق عالم، در موقعیت های گوناگون دارای ظهور و آثار گوناگون هستند؛ مثلا آثار آب یا جسم مرطوب در سه موطن خارج، خیال و عقل به سه صورت متفاوت بروز می کند: چنان که اگر جسم نمناکی را روی ماده خشک نم پذیری بگذارند، آن ماده رطوبت می پذیرد و به شکل های گوناگون درمیآید؛ اگر همین جسم نمناک را روی عضو حسّی، مانند چشم بگذارند بر فرض پذیرفتن صورت، دیگر شکل نمی پذیرد - با این که رطوبت در آن اثر گذاشته و او هم این اثر را پذیرفته است - بلکه صورتی از آن در خیال انسان نقش میبندد. قوه عاقله هم از رطوبت اثر میپذیرد، لکن اثر رطوبت بر عقل این نیست که آن را خیس کند یا به آن شکل دهد؛ بلکه عقل، ماهیت رطوبت را به صورت کلی درک می کند. بنابراین یک شیء مرطوب در سه جا، سه گونه اثر می گذارد. از این منظر، همانطور که یک ماهیت مادی (همچون رطوبت در مثال مذکور) در موقعیت های گوناگون دارای آثار و جلوه های گوناگونی است، صفات، نیّات و ملکات انسان نیز در جاهای مختلف، دارای آثار و لوازم مختلف هستند. از این رو اشکالی ندارد که بگوییم، صفات و ملکات انسانی که در این جهان دارای شکل و آثار خاصی هستند در عالم برزخ و قیامت به صورت روح و ریحان یا به صورت مار و کژدم و... ظاهر میشوند.(4)
بنابراین، لازم بود در این دنیا خلق شویم تا از طریق اعمال اختیاری به سعادت و شقاوت برسیم. اگر در این دنیا خلق نمی شدیم، بهشتی یا جهنمی بودن ما اساسا بی معنا بود چرا همانطور که عرض شد، بهشتی یا جهنمی شدن ما مرهون اعمال اختیاری ما در این دنیا است.
4. با عنایت به آنچه گذشت روشن شد چرا خداوند ما را مستقیما به بهشت و جهنم نبرد و نخست ما را در این دنیا خلق کرد. دلیلش این است که اساسا چنین چیزی شدنی نیست؛ از دو جهت: یکی این که اساسا تولد و خلقت ما از طریق پیدایش در این جهان مادی است. به تعبیر فنی، انسان «جسمانیّۀالحدوث و روحانیّۀالبقاء» است. دوم این که بهشت و جهنم هر کس، تجسم اعمال دنیوی او است. بنابراین، اساسا انتقال ما به بهشت و جهنم، بدون آن که در این دنیا خلق شویم و فرصت انجام اعمال اختیاری داشته باشیم، بی معنا است. بگذریم از این که حتی اگر کسی مخالف «جسمانیۀ الحدوث» بودن انسان و یا مخالف نظریه «تجسم اعمال» باشد، در توضیح چرایی خلق ما در این دنیا، باید او را به اراده حکیمانه و عالمانه و خیرخواهانه خداوند ارجاع داد؛ یعنی حتما خیر و حکمتی بوده که خداوند به آن آگاهی داشته و چنین اراده کرده که انسانها از این طریق متولد و متکامل شوند. بله، ممکن است بواسطه علم محدودی که داریم، نتوانیم آن خیر و حکمت را به خوبی تصور کنیم و به آن اشراف یابیم؛ اما چون خداوند را عالم و حکیم و خیرخواه و بی نیاز و ... می دانیم، بر ما لازم است به این شیوه ای که خداوند در خلقت و تکامل انسانها پیش گرفته است، اعتماد کنیم.
پی نوشت ها:
1. مصباح یزدی، آموزش فلسفه، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، بیتا، ج2، صص496-500..
2. برای مطالعه بیشتر، رک: صدرالمتالهین، الحکمه المتعالیه، دار احياء التراث، ج8، ص347؛ فیاضی، غلامرضا، علم النفس فلسفی، انتشارات موسسه امام خمینی، صص187-194.
3. به این آیات بنگرید: «یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء».(آل عمران/28)؛ «یوم یصدر الناس اشتاتا لیروا اعمالهم فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شرا یره».(زلزله/7)؛ «و وجدوا ماعملوا حاضرا و لا یظلم ربک احدا».(کهف/49)؛ «ینظر المرء ما قدّمت یداه و یقول الکافر یالیتنی کنت ترابا».(نبأ/40) «یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء».(آل عمران/28)؛ «یوم یصدر الناس اشتاتا لیروا اعمالهم فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شرا یره».(زلزله/7)؛ «و وجدوا ماعملوا حاضرا و لا یظلم ربک احدا».(کهف/49)؛ «ینظر المرء ما قدّمت یداه و یقول الکافر یالیتنی کنت ترابا».(نبأ/40) در این آیات، خداوند یکی از مشخصات و اوصاف قیامت را مشاهده و یافتن اعمال انسان، ذکر میکند که از دلالت و ظهور اقوایی برخوردار است.
4. برای مطالعه بیشتر، رک: شیرازی، صدرالمتالهین، العرشیه، انتشارات مولی، صص282-284؛ همو، الشوهد الربوبیه، مرکز الجامعی للنشر، ص329؛ همو، المبدا والمعاد، انتشارات انجمن حکمت و فلسفه ایران، تصحیح استاد آشتیانی، ص412