پرسش: یکی از اشکالاتی که متقدان بیان می کنند وجود آتش جهنم برای عذاب جهنمیان و بخصوص خلد در جهنم در عین وجود خدای ارحم الراحمین است. مدافعان هم دیده شده که میگویند آتش و سایر عذاب های جهنم محصول عمل خود فرد جهنمی هست و خدا تمایلی به عذاب بندگانش نداره. اما در آیات قرآن صریحا بیان شده که خود خداوند جهنمیان را عذاب میده و خودش این عذاب رو برای جهنمیان تدارک دیده و همچنین خودش خواسته این عذاب دائمی باشه. پس بنظر میاد عذاب جهنمیان رو خود خدا انجام میده و خودش داره دائمی میکنه نه اینکه محصول خود عمل باشه.
پاسخ:
در مورد این سوال و مطلبی که نوشتید، دو نکته را نباید فراموش کنید.
نخست. فاعل و علت ایجاد آتش جهنم و عذابهای آن
نکته مهمی که در مورد عذاب جهنم و خود جهنم وجود دارد این است که چه چیزی باعث ایجاد این عذابها میشود و اصولا این عذابها چیست؟ آیا جهنم و عذابهای آن، آتشی هستند که در قیامت آماده اند( الان آماده اند یا در همان زمان آماده میشوند) و انسانهای گناهکار را به سوی آن سوق میدهند. یا اینکه جهنم و بلاهای آن، چیز جز اعمال و رفتار و ملکات خود ما نیستند. ملکاتی که جدای از ما نیستند و آتش آن خود ما و اعمال و رفتار و سکنات ماست. (خواه این بلاها درون ما باشند و عذاب نیز عذاب درونی و خواه عذابهایی باشند که در بیرون ما ایجاد میشوند ولی منشأ ایجادآنها خود ما هستیم) هر یک از این دو دیدگاه در آیات و روایات، شواهد و مویداتی دارد.
به عنوان مثال در آیه شریفه زیر به این صورت بیان شده که گویا جهنم مکانی است جدای از انسان. « وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَكاناً ضَيِّقاً مُقَرَّنينَ دَعَوْا هُنالِكَ ثُبُورا» (1): «هنگامی که در جای تنگ و محدودی از جهنم افکنده شوند در حالی که در غل و زنجیزند، فریاد و واویلای آنان بلند می شود»
از سوی دیگر بیان میشود که آتش در درون خود انسانهاست. چنانکه در آیه زیر به این نکته اشاره شده است. «إِنَّ الَّذينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتابِ وَ يَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَليلاً أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ في بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ» (2): كسانى كه كتمان مى كنند آنچه را خدا از كتاب نازل كرده، و آن را به بهاى كمى مى فروشند، آنها جز آتش چيزى نمى خورند؛ (و هدايا و اموالى كه از اين رهگذر به دست مى آورند، در حقيقت آتش سوزانى است.) و خداوند، روز قيامت، با آنها سخن نمى گويد.
یا در آیه‌ای دیگر بدین نکته اشاره دارد که انسانها خود، هیزم جهنم هستند. «فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرين»(3) :پس اگر چنين نكنيد- كه هرگز نخواهيد كرد- از آتشى بترسيد كه هيزم آن، بدنهاى مردم (گنهكار) و سنگها [بتها] است، و براى كافران، آماده شده است!
هرچند ظواهر بیشتر آیات با دیدگاه نخست سازگار است ولی این برتری به اندازه ای نیست که باعث ترجیح آن بر دیدگاه نخست نمیشود. مطلبی که شما آورده بودید و تردیدی که برای شما ایجاد شده بود در وهله اول به خاطر این اختلاف ظاهر ادله نقلی و اختلاف دیدگاه است.
دوم: نقش خداوند در کارهایی که روی میدهد(توحید افعالی)
نکته مهم دیگری که لازم است دقت داشته باشیم این است که خداوند متعال در رأس هرم هستی( از نظر رتبه و مرتبه وجودی) قرار دارد و به تعبیری علت همه علتهاست. گاهی اوقات خودش مستقیم کاری را انجام میدهد و گاهی اوقات به وسیله وسائطی که دارد. اینکه چرا از وسائط استفاده میکند نیز در این بحث تاثیری ندارد. اما به واسطه اینکه خداوند در سلسله وجود و سلسله علتها، در رأس سلسله قرار دارد و عله العلل است و همه علتهای مراتب پائینتر نیز معلول او هستند، کارهایی که آنها انجام میدهند به صورت حقیقی قابل استناد به خداوند است. مسئله توحید افعالی نیز به همین مسئله اشاره دارد. در عالم یک فاعل حقیقی و مستقل بیشتر وجود ندارد و بقیه فاعلها گرچه فاعل مباشر باشند ولی کار آنها به خداوند نیز قابل استناد است.
به همین وزان در مورد ایجاد کننده و عذاب کننده آتش جهنم در برخی آیات شریفه قران کریم خود خداوند معرفی شده است. «فیعذبه الله العذاب الاکبر» (4): «خداوند او را به عذاب بزرگ مجازات می کند.»
یا در آیه شریفه دیگری به وضوح بیان میشود که خداوند است که چنین آتشی را برای گناهکاران آماده کرده است. « إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ يَسْتَغيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقا» (5): «ما برای ستمگران، آتشی آماده کرده ایم که سرا پرده و دیوارهای اتشین ان، آنها را از هر سو احاطه کرده است. و اگر تقاضای آب کنند آبی برای انها می آورند همانند فلز گداخته که وقتی نزدیک آن شوند پوست صورتشان بریزد و صورتشان بریان گردد چه بد نوشیدنی و چه بد محل اجتماعی است.»
بر اساس این دو نکته، چه بگوییم که عذاب صورت باطنی همان اعمالی است که انسان انجام داده است و ملکاتی است که کسب کرده است یا بگوییم خود این شخص، با اعمال و کردارش مستحق ورود به جهنمی شده است که جدای از وجود انسان است، در هر صورت این عذاب کشیدن را به خداوند به عنوان علت حقیقی و فاعل اصیل نیز میتوان نسبت داد؛
زیرا اگر عذاب ناشی از اعمال انسان باشد و وجودی جدای از وجود انسان داشته باشد، بر اساس توحید افعالی، خداوند نیز فاعل چنین عملی شمرده میشود.
همچنین اگر عذاب، در وجود خود انسانها باشد نیز خداوند به جهت قدرتی که به انسان داده است تا چنین ملکاتی را کسب کند، باز هم فاعل حقیقی شمرده میشود.
'
پی نوشتها:
1. سوره فرقان، آیه 14-13
2. سوره بقره، آیه174
3. سوره بقره، آیه24
4. سوره غاشیة، آیه 24
5. سوره کهف، آیه 29.