پرسش:
تقیه مداراتی یعنی چه؟ چه کسانی آن را قبول دارند و چه کسانی قبول ندارند؟
پاسخ:
تقيّه در لغت از ریشه ی «وقایة» به معنای حفظ چیزی از خطر و ضرر است.(1) و در اصطلاح شرع، صيانت خويش از صدمه ی ديگرى با ابراز همسويى با او در گفتار يا رفتار مخالف حق؛(2) و به تعبير برخى، پنهان كردن حق و پوشاندن اعتقاد به آن در برابر مخالفان به منظور تحفّظ از زيان دينى و دنيايى است. (3) همچنین تقیه از نظر اصطلاح فقهی به اعتبار خود تقیه، به تقیه ی: «خوفی» (4) و «کتمانی» (5) و «اکراهی» (6) «مداراتی» تقسیم می شود. (7)
تعریف تقيه مداراتى:
یکی از اقسام تقیه، تقیه ی «مداراتی» و یا «مدارایی» و یا «تحبیبی» است.(8) در این نوع از تقیه ضرری متوجه شخص تقیه کننده نبوده؛ اما به واسطه ی هدفی بالاتر این تقیه صورت می پذیرد که این هدف حُسن معاشرت و مدارا و جلب مودّت و دوستی و در نتيجه تحقق وحدت ميان مسلمين با شركت يكپارچه در شعائر الهى، خصوصا شرکت در نماز جماعت اهل سنت و ساير مظاهر وحدت است.
این نوع از تقیه در راستای وحدت امت اسلامی است که قرآن کریم هدایتگر به آن است (9) و برگرفته از توصیه و سفارش ائمه علیهم السلام) به شیعه است.(10) به عنوان نمونه در مورد شرکت در نماز جماعت اهل سنت در روایتی از حضرت امام صادق (علیه السلام) آمده است: «هر كس در صف اول نماز آنان شركت كند، مانند كسى است كه در صف اول، پشت سر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نماز خوانده است». (11)
این نوع از تقیه مورد قبول و عمل فقهای شیعه است؛ هر چند نسبت به شرکت در نماز جماعت اهل سنت و خواندن نماز به امامت آنان در کفایت و یا عدم کفایت چنین نمازی اختلاف نظر دارند.
در ذیل به برخی از فتاوای مراجع شیعه در خصوص شرکت در نمازهای جماعت اهل سنت اشاره می گردد:
امام خمینی (ره): شیعیان، می توانند به امام جماعت اهل تسنّن اقتدا نمایند. (12).
حضرت آیت الله خامنه ای (دام ظله): مشارکت با آنان در نماز جمعه و جماعتشان از جهت حفظ وحدت اشکال ندارد. و سجده بر فرش و مانند آن هم به جهت حفظ وحدت جایز است. (13)
آیت الله خوئی و آیت الله تبریزی (ره): جایز است شرکت کردن در مساجد اهل سنت و بجا آوردن نماز با اهل سنت صحیح است، به شرط این که قرائت نماز را خود اقتدا کننده بخواند. (14)
آیت الله تبریزی (ره):اگر برای نماز در مکانی از مسجد اهل سنت بایستد که قسمتی از آن سنگی باشد که می توان بر آن سجده کرد، واجب است بر همان سنگ سجده کند.(15)
آیت الله سیستانی (دام ظله): نماز خواندن پشت سر آنان جایز است، لیکن مأموم اگر بتواند باید با صدای آهسته برای خودش قراءت کند و اگر نتوانست در دلش بخواند. اگر هم تقیه اقتضا کرد می تواند تکتّف کند (دو دستش را بر هم بگذارد) همچنین در صورتی که جایی که هست چیزی که سجده بر آن جایز است نباشد جایز است بر فرش ومانند آن سجده کند واگر باشد مانند زمین یا حصیر باید بر آن سجده کند. (16)
آیت الله مکارم شیرازی (دام ظله): نمازهایى که همگام با سایر مسلمین به امامت اهل سنّت اقامه مى گردد صحیح است، و حتّى در وسعت وقت نیاز به اعاده ندارد. (17)
آیت الله شبیری زنجانی: رجاءً اقتدا شود. البته اگر شرکت در جماعت مفسده‌ای داشته باشد- مثلاً موجب تأیید آنها شود- شرکت جایز نیست. در هر صورت نمی‌توان به چنین نمازی اکتفا کرد. (18)
پی نوشت:
- الراغب الاصبهانی، مفردات الفاظ القرآن الکریم، ذوی القربی، ص881.: «الْوِقَايَةُ: حفظُ الشيءِ ممّا يؤذيه و يضرّه».
- الشیخ الانصاری، التقية، مؤسسة قائم آل محمد (ص)، ص37.: «التحفظ عن ضرر الغير بموافقته في قول أو فعل مخالف للحق ...».
- المفید، تصحيح اعتقادات الإمامية، کنگره، ص137: «التقية كتمان الحق و ستر الاعتقاد فيه و مكاتمة المخالفين و ترك مظاهرتهم بما يعقب ضررا في الدين أو الدنيا».
- تقيه خوفى تقیه ای است که منشأ آن خوف از حصول ضرر قابل توجه است. گاهى به سبب ورود ضرر به جان يا آبرو و يا مال متقى و وابستگان او است و گاهى به سبب احتمال وقوع ضرر بر افراد ديگر از مؤمنان است و گاهى هم به سبب احتمال وقوع ضرر بر كيان اسلام است؛ مثلًا ترس از اختلاف و تفرقۀ مسلمان‌ها، سبب تقيه مى‌شود.
- این نوع از تقیه در برابر افشای سرّ است که در آن انسان حقیقتی را کتمان می کند مثلا در روایات ما آمده است که حضرت ابوطالب با اینکه ایمان آورده بود ولی چندین سال ایمان و اسلام خود را کتمان نمود تا بهتر بتواند خدمات لازم را انجام دهد.
- تقیه ی اکراهی و یا اضطراری آن است که شخص مضطر و مجبور شود که بر خلاف عقیده ی خود عمل نماید مثلا در بین اهل سنت مثل آنها وضو بگیرد و یا مثل آنها نماز بخواند.
- الامام الخمینی، المکاسب المحرمة، ج2، ص236.: «إنّ ما ذكرناه إنّما هو في الإكراه و التقيّة الإكراهية، و لا بأس بالإشارة إلى حكم سائر أقسامها: من التقيّة المداراتيّة المشروعة لمراعاة حسن العشرة معهم، و التقيّة الخوفيّة المشروعة لحفظ شأن من شؤون الشيعة، سواء كان من المتّقي أو غيره من إخوانه المؤمنين، و التقيّة الكتمانية، في مقابل الإذاعة و الإفشاء، الواجبة لكتمان سرّهم، كما وردت في كلّ منها أخبار عديدة».
- جعفر سبحانی، درس خارج اصول، سایت فقاهت، 30/8/94.
- «أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ»، (الشوری/13)؛ «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»، (آل عمران/103)؛و...
- ر.ک: وسائل الشیعه، شیح حر عاملی، ط آل البیت، ج8، ص 430، من أبواب صلاة الجماعة، باب:75، ح1، و من أبواب کتاب الأمر و النهی، ج16، ص 219، باب: 26، ح3، و باب: 24، ح4.
- كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، دار الكتب الإسلامية، تهران، چهارم، 1407 ق، ج3، ص380.: «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: مَنْ صَلَّى مَعَهُمْ فِي الصَّفِ الْأَوَّلِ كَانَ كَمَنْ صَلَّى خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)». البته در این فرض می بایست توجه نمود که در صورت امکان، باید به شکل شیعیان، نماز را خواند؛ زیرا در مواردی که تقیه در آن وجود نداشته (همچون دست باز نماز خواندن) در صورتی که شخص به صورت اهل سنت نماز را بخواند می بایست آنرا مجددا اعاده یا قضا نماید.
- استفتائات حضرت امام خینی (ره)، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1422هـ، ج1، ص280.
- حسینی خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتاءات، دفتر معظم له، قم، چاپ اول، 1424ق، ص 120 – 121، س 599، 600 و 601.
- خوئی، سید أبو القاسم،صراط النجاة (مع حواشی التبریزی)، مکتب نشر المنتخب، قم، چاپ اول، 1416ق، ج 3، ص 74.
- همان.
- https://www.sistani.org/persian/book/52/219/
- https://makarem.ir/main.aspx?reader=1&lid=0&mid=5864&catid=6508&pid=61803
- استفتاء سایت هدانا از دفتر استفتائات آیت الله العظمی شبيري زنجاني.
- http://askdin.com/comment/1036466#comment-1036466