پرسش: آیا تهمت مصلحت آمیز هم داریم؟ مثل صحبت هایی که گفته میشود امام صادق (علیه السلام) درباره زراره و یا برخی از شاگردان خود گفته بودند تا جانشان در امان بماند.
پاسخ: تهمت مصلحتی عنوان رایجی در ادبیات فقهی محسوب نمی شود. بهتان تنها در یک روایت و آن هم در مورد اهل بدعت که باعث گمراهی مردم می شوند جایز شمرده شده است. امام صادق(علیه السلام) از قول نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) آورده است:
«إِذَا رَأَيْتُمْ أَهْلَ الرَّيْبِ وَ الْبِدَعِ مِنْ بَعْدِي فَأَظْهِرُوا الْبَرَاءَةَ مِنْهُمْ وَ أَكْثِرُوا مِنْ سَبِّهِمْ وَ الْقَوْلَ فِيهِمْ وَ الْوَقِيعَةَ وَ بَاهِتُوهُمْ كَيْلَا يَطْمَعُوا فِي الْفَسَادِ فِي الْإِسْلَامِ وَ يَحْذَرَهُمُ النَّاسُ وَ لَا يَتَعَلَّمُوا مِنْ بِدَعِهِمْ يَكْتُبِ اللَّهُ لَكُمْ بِذَلِكَ الْحَسَنَاتِ وَ يَرْفَعْ لَكُمْ بِهِ الدَّرَجَاتِ فِي الْآخِرَةِ؛ هر گاه پس از من اهل ريب و بدعت را ديديد بيزارى خود را از آنها آشكار كنيد، و بسيار به آنها دشنام دهيد، و درباره آنها بد گوئيد، و آنها را با برهان محکوم کنید تا نتوانند به فساد در اسلام طمع كنند و در نتيجه مردم از آنها دورى كنند و بدعتهاى آنها را ياد نگيرند و خداوند در برابر اين كار براى شما حسنات بنويسد و درجات شما را در آخرت بالا برد.»(1)
در مورد همین روایت نیز همانطوری که در ترجمه منعکس شده بود برداشت های دیگری غیر از تهمت وجود دارد. از جمله اینکه «باهتوهم» به معنای مبهوت کردن آنها باشد.
درباره روایاتی که در برائت و لعن زرارة از طرف امام صادق(علیه السلام) وارد شده است، احتمالات مختلفی مطرح است. یک احتمال این است که زرارة علیرغم اینکه از شیعیان خاص امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) بوده است اما در دوره ای از عمر خود در مباحث کلامی دچار لغزش ها و انحرافاتی شده بود که باعث تخطئه او توسط معصومین(علیهم السلام) شده است.
«قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ زُرَارَةَ رَوَى عَنْكَ فِي الِاسْتِطَاعَةِ شَيْئاً فَقَبِلْنَا مِنْهُ وَ صَدَّقْنَاهُ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَعْرِضَهُ عَلَيْكَ فَقَالَ هَاتِهِ .... ؛ به امام صادق(علیه السلام) گفتم: زراره از شما چیزهایی را در استطاعت نقل میکند ما از او قبول کردیم و او را تصدیق کردیم ولی دوست داشتم آنها را بر شما عرضه کنم امام فرمودند: بگو. گفتم: ایشان گمان می کند که از شما در مورد آیه و لله علی الناس حج البیت من ... سوال کرده و شما گفته اید. (من استطاع الیه سبیلا) یعنی کسی که مالک زاد و راحله باشد. سپس گفت از شما سوال کرده آیا کسی که زاد و راحله داشته باشد مستطیع حج است و اگر چه حج نکند. و شما گفته اید: بله. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: نه او چنین از من سوال کرده و نه من چنین گفتم. بر من دروغ گفته بخدا قسم بر من دروغ گفته خدا او را لعنت کند(سه بار) او از من سوال کرد که کسی که زاد و راحله داشته باشد آیا او مستطیع حج است؟ من گفتم: بلکه بر او واجب است. بعد او گفت: ایا او مستطیع است. گفتم: نه مگر زمانیکه به او اجازه داده شود.»(2)
طبق این روایت زراره میان استطاعت تشریعی که شرط وجوب است با استطاعت تکوینی که شرط واجب است خلط نموده و کلام امام در استطاعت شرعی را حمل بر استطاعت تکوینی نموده است. به این معنا که کسی که امکانات سفر حج را داشته باشد قدرت بر انجام آن را نیز دارد اگرچه خدا نخواهد.
احتمال دوم این است که برخی از افراد در حضور امام صادق(علیه السلام) اقوال و نظریات باطل و کفرآمیزی را به او نسبت داده بودند و امام(علیه السلام) صاحب چنین نظریه ای را لعن فرموده بودند.
«سمعت حمزة بن حمران يقول حين قدم من اليمن لقيت أبا عبد الله (ع) فقلت له بلغني أنك لعنت عمي زرارة؟ قال فرفع يده حتى صك بها صدره .... ؛ حمزة بن حمران به امام صادق(علیه السلام) می گوید از شما نقل شده که از عمویم زراره برائت جسته اید. حضرت فرمود: نه به خدا چنین چیزی نبوده اما مردم نسبت هایی را به او می دهند و من (برای تخطئه نظر و جلوگیری از گمراهی مردم) می گویم کسی که به چنین اعتقادی قائل باشد من از او بیزارم. حمزه می گوید به امام گفتم اکنون نظر زراره را بگویم؟ حضرت می فرماید: بگو. گفتم (نظر او این است که) خداوند بندگان را جز به اندازه طاقتشان تکلیف نمی کند و بندگان جز در دایره اراده و خواست الهی نمی توانند کاری انجام دهند. امام فرمود: به خدا سوگند این گفته حقی است. (3)
احتمال سوم این است که بدگوئی امام از زراره به هدف حفظ جان او از مخالفین بوده است. اما بدگوئی نیز لزوما به معنای اتهام زنی نیست، بلکه ممکن است منظور اظهار برائت و لعن باشد.
«عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اقْرَأْ مِنِّي عَلَى وَالِدِكَ السَّلَامَ وَ قُلْ إِنَّمَا أَعِيبُكَ دِفَاعاً مِنِّي عَنْكَ ... ؛ عبدالله پسر زراره می‌گوید امام صادق (علیه السلام) به من فرمود از من به پدرت سلام برسان و به او بگو به راستی که من تنها برای دفاع از تو عیب گویی تو را می‌کنم. چرا که دشمنان برای اذیت کردن کسانی که دوستشان داریم و مقربشان می‌کنم از یکدیگر پیشی می‌گیرند و به خاطر دوستی ما و نزدیگی به ما به او تهمت می‌زنند و اعتقاد دارند که چنین افرادی را باید آزار رساند و آنها را باید کشت (و در نقطه مقابل) هر کس که ما از او عیب گویی نماییم، اگر چه امرش پسندیده نباشد او را می‌ستایند.»(4)
پی نوشت ها:
1. کلینی، محمد بن یعقوب(329 ق)الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج2، ص375.
2. مجلسی، محمد باقر(1110ق)، بحار الانوار، بیروت، دار احیا التراث العربی، ج5، ص45.
3. كشى، محمد بن عمر، رجال الكشی، موسسه آل البیت(علیهم السلام)، قم، ص147.
4. نوري، حسين، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البيت، 1408ق، ج11، ص257.