پرسش:
شیعیان اصرار دارند که بگویند بعد از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خلافت را غصب کردند و بگونه ای اختناق ایجاد کردند که کسی توان دفاع از اهل بیت(علیهم السلام) را نداشته است.اگر اینگونه است چگونه حضرت زهرا(سلام الله علیها) آزادانه به خانه های مهاجر و انصار می رفت و از آنها برای بیعت با علی(علیه السلام) دعوت می کرد و چطور آن بانو آزادانه در مسجد در حضور خلیفه بر علیه خلیفه و دیگران سخنرانی کرده است؟علاوه براین چرا مردم مدینه علی(علیه السلام) را تنها گذاشته و با ابوبکر بیعت کردند؟
پاسخ:
اگر کسی اهل مطالعه تاریخ اسلام و تاریخ معاصر باشید،یقیناً به این واقعیت غیر قابل انکار خواهد رسید که در شدیدترین شرایط اختناقی که حکومتهای استبدادی و استکباری در جامعه تحت حکومت خودشان ایجاد کرده و می کنند،همیشه عده ای انسان آزاده و شجاع بوده و هستند که در شدیدترین جو اختناق و فشار، حرف حق را بیان کرده و در مقابل ظلم و ستم ظالمان ساکت نمی نشینند.بعنوان مثال در بدترین شرایط اختناق حاکم بر کشور عربستان بر علیه شیعیان، شخصیتهایی همچون شیخ نمر به مخالفت با این حکومت استبدادی پرداخته و به افشاگری بر علیه آن می پردازند و در این راه به شهادت هم رسیدند.
همچنین در دوران خفقان شدید رضاخانی در کشور ایران هم شخصیتهایی همچون شهید مدرس و ... بودند که علیرغم وجود اختناق و فشار و سرکوب رضاخانی شجاعانه بر علیه استبداد و ظلم رضاخانی اقدام کردند و در این راه شربت شهادت هم نوشیدند.
پس اینکه حضرت زهرا(سلام الله علیها) یا دیگرانی همچون ابوذر و مقداد و سلمان در مقابل غاصبان خلافت موضعگیری کرده و مخالفتشان را اعلان می کردند،به هیچوجه به معنای نبود جو اختناق نبوده است.
اولین و مهمترین اقدام خشونت آمیز و ایجاد کننده جو وحشت و اختناق که باعث شد،بسیاری از مردم مدینه ناخواسته و از روی اکراه و اجبار با خلیفه اول بیعت کنند ،استفاده از افراد خشن قبیله بنی اسلم توسط غاصبان خلافت برای بیعت گرفتن از مردم است.
طبري در تاريخ خود، ماوردي شافعي در الحاوي الكبير و عبد الوهاب نويري در نهاية الأرب، مي نويسند:
«وأقبلت أسلم بجماعتها حتي تضايقت بهم السكك فبايعوه، فكان عمر يقول: ما هو إلا أن رأيت أسلم فأيقنت بالنصر» :
قبيله اسلم همگي در مدينه گردآمدند تا با ابوبكر بيعت كنند، آنقدر جمعيت زياد بود كه حتي بازارها نيز گنجايش ايشان را نداشت.
عمر گفت: قبيله اسلم را كه ديدم يقين به پيروزي پيدا كردم.(1)
يعني حتي اگر مردم مدينه هم مي خواستند، در چنين وضعيتي، توانايي مقابله با ابوبكر و عمر و طرفداران ايشان را نداشتند.
اما چرایی عدم بیعت مردم با امام علی(علیه السلام)
قبل از پرداختن به علل و ریشه یابی عدم اطاعت مسلمانان صدر اسلام نسبت به موضوع خلافت علی(علیه السّلام ) تذكر این نكته لازم است كه: بر اساس شواهد قطعی تاریخی، آنچه مسلم است این است كه كوتاهی و قصور مسلمانان صدر اسلام و حداقل مسلمانان ساكن مدینه، در رابطه با موضوع خلافت امیر المؤمنین(علیه السّلام )از باب جهل و بی خبری نبوده است بلكه این بی تفاوتی، سكوت و عدم اطاعت - بنابر عواملی كه ذیلاً اشاره می شود - از روی توجه و آگاهی بوده است.
زیرا شخصیت ممتاز امیر المؤمنین(علیه السّلام) برای مسلمانان صدر اسلام، یك چهره ای شناخته شده و كاملاً آشنا بود و برتری و درخشش حضرت در میان اصحاب پیامبر(صلّی الله علیه و آله) و لیاقت و شایستگی حضرت برای امر خلافت و زعامت امت بعد از پیامبر، بر همگان آشكار بود.
از سوی دیگر با توجه به شایستگی های منحصر به فرد امیر المؤمنین و به دستور وحی، پیامبر اكرم ( صلّی الله علیه و آله )مكرراً مسأله خلافت و جانشینی علی (علیه السّلام ) را در موارد متعددی مطرح و اعلام نموده بود كه مهم ترین آن، صحنه با شكوه غدیر است كه پیامبر ( صلّی الله علیه و آله) ، علی (علیه السّلام ) را در حضور جمعیت انبوه حاضر به خلافت بعد از خود معرفی نمود و از حاضران نیز بیعت گرفت. این جریان در منابع شیعه و سنی از طرق صحابه به طور متواتر منعكس شده است.
با اینكه انتظار می رفت - با توجه به زمینه سازی پیامبر (صلّی الله علیه و آله)بلافاصله بعد از رحلت آن حضرت، امیر المؤمنین ( علیه السّلام ) زمام امور را در درست گیرد و رهبری امت و مقام خلافت را بر عهده بگیرد. اما عملاً چنین نشد و مسیر خلافت به انحراف كشانده شد و علی (علیه السّلام) از صحنة سیاسی و مركز تصمیم گیری به كنار گذاشته شد!؟
بررسی و ریشه یابی عوامل این رخداد مهم تاریخی نیاز به تبیین و تحلیل گسترده دارد كه در اینجا به اختصار به چند چیز به عنوان عوامل اساسی و كلیدی این رخداد تلخ، اشاره می گردد:
۱. دنیا طلبی و عافیت خواهی
روحیة دنیا طلبی و عافیت خواهی اكثر مردم، مخصوصاً گروه خواص و نخبگان جامعه آن روز، یكی از مهم ترین علل بی تفاوتی و رویكرد محافظه كارانة آنان نسبت به این رخداد تلخ، محسوب می شود. این امر باعث گردید كه مردمان آن روز كه حماسه های بی نظیر امیر المؤمنین را در صحنه های جهاد به چشم سر مشاهده كرده بودند و سخنان پیامبر (صلّی الله علیه و آله ) را در مورد شخصیت بی همانند علی (علیه السّلام )مخصوصاً موضوع وصایت حضرت را، شنیده بودند - با این حال در موقعیت حساس هنگامه رحلت پیامبر ( صلّی الله علیه و آله ) علی (علیه السّلام) را تنها بگذارند و در مقابل توطئه گروه كودتاچیان كه به سركردگی خلیفه دوم و اول در سقیفه طرح تصاحب قدرت و غصب خلافت را در انداختند، از آن حضرت حمایت ننمایند و انحراف آشكار مسیر خلافت را نظاره گر باشند.
۲. قوم محوری و قبیله گرائی
عمدة مسلمانان و كسانی را كه در كنار پیامبر حضور داشتند، علی رغم گرویدن به اسلام، علقه های قومی و فرهنگ قبیله محوری هنوز در تصمیم گیری های آنان دخیل بود.
در اولین لحظات بعد از رحلت پیامبر (صلّی الله علیه و آله) گروه مهاجرین مكه و در رأس آنان ابوبكر و همفكرانش در برابر قبایل انصار به صف آرای پرداختند و با اكثریت گروه انصار به پیشوایی "سعد بن عباده"(2) رئیس خزرجیان، به مقابله بر خواستند و سرانجام نیز با حیله های حساب شده و تهدید خلیفه دوم، در این رقابت پیروز گردیدند و قدرت را تصاحب نمودند.
در چنین اوضاع و احوالی كه رگه های جاهلیت قوم گرائی گل كرده بود و دو طایفة مهاجر و انصار بر سر خلافت پیامبر ـ(صلّی الله علیه و آله ) به جنگ و ستیز برخواسته بودند، فقط عده اندكی از پیروان راستین آن حضرت و رجال بنی هاشم به علی(علیه السّلام ) وفادار ماندند كه این تعداد نیز بسیار كم و انگشت شمار بودند و در حدی نبودند كه بتوانند حركت جامعه را از وضعیت به وجود آمده تغییر دهند زیرا رنگ نفاق در چهره اكثر مدعیان تقرب پیامبر (صلّی الله علیه و آله )مشهود بود همان هایی كه بعداً جریان هایی مثل ناكثین و مارقین و ... در برابر حضرت علی (علیه السّلام ) پدید آورند.
۳. قریب العهد بودن به اسلام
بسیاری از مسلمانان، به تازگی به اسلام گرویده بودند و آگاهی عمیق و ایمان راسخ نسبت به آموزه های دینی و قرآنی نداشتند، طبیعی بود كه از سوی این عده نیز انتظار حركت اصلاحی و حمایت از حضرت در آن شرایط وجود نداشت بلكه حتی خطر تفرقه و ارتداد در میان آنان نیز وجود داشت. خود امیر المؤمنین در این رابطه می فرماید:
«به خدا سوگند اگر خطر ایجاد اختلاف و شكاف در میان مسلمانان نبود و بیم آن نمی رفت كه بار دیگر كفر و بت پرستی به سرزمین اسلام باز گردد و اسلام محو و نابود شود. من موضع دیگری در برابر آنان می گرفتم، لكنا علی غیر ماكنا لهم علیه».(3) بدیهی است كه از چنین مجموعة كه خطر ارتداد بسیار از آنان موجب سكوت حضرت گردید، توقعی حمایت و دفاع و ایثار نخواهد بود. (4)
۴. كینه و عقده نسبت به حضرت
بسیاری از قبایلی كه در مكه و در مدینه و اطراف آن زندگی می كردند نسبت به علی ( علیه السّلام ) بی مهر بودند و كینه او را در دل داشتند زیرا آن حضرت بود كه پرچم كفر این قبایل را سرنگون كرد و قهرمانان آنان را به خاك ذلت افكند. این افراد هر چند بعدها پیوند خود را به اسلام اعلام نمودند ولی در باطن - علی رغم تظاهر به اسلام - بغض و عداوت علی(علیه السّلام ) را در دل داشتند.(5)
بنابراین با توجه به عقده ها و كینه های دیرینة جمعی، تازگی و نوآموزی بسیار دیگر، گرایش طایفه ای و قومی جمعی دیگر، و مهم تر از همه قدرت طلبی عناصر مطرح و در میان اصحاب پیامبر و محافظه كاری و نفاق نخبگان همه و همه عواملی بودند كه زمینة حمایت مردمی از حضرت علی( علیه السّلام ) را به حداقل رسانده و امام (علیه السّلام ) را مجبور به انتخاب به سكوت تلخ نمایند.
پی نوشت ها:
1. الطبري، أبي جعفر محمد بن جرير (متوفاي310)، تاريخ الطبري، ج 2، ص 244، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت؛ الماوردي البصري الشافعي، علي بن محمد بن حبيب (متوفاي450هـ)، الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي وهو شرح مختصر المزني، ج 14، ص 99، تحقيق الشيخ علي محمد معوض - الشيخ عادل أحمد عبد الموجود، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت - لبنان، الطبعة: الأولي، 1419 هـ -1999 م؛ النويري، شهاب الدين أحمد بن عبد الوهاب (متوفاي733هـ)، نهاية الأرب في فنون الأدب، ج 19، ص 21، تحقيق مفيد قمحية وجماعة، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة: الأولي، 1424هـ - 2004م.
2 . پژوهشی عمیق پیرامون زندگی علی ـ علیه السّلام ـ، جعفر سبحانی، ص ۲۰۱ - ۲۰۹، چاپ سوم، ۱۳۶۶، انتشارات جهان آراء.
3 . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱، ص ۳۰۷، چاپ اول قاهره، دارالاحیاء الكتب العربیه، ۱۳۷۸ هجری قمری.
4 . سیرة پیشوایان، مهدی پیشوائی، ص ۶۳ - ۷۲. چاپ دوم، مؤسسه امام صادق ـ علیه السّلام ـ، ۱۳۷۴ هجری قمری، قم.
5 . پژوهشی عمیق پیرامون زندگی علی ـ علیه السّلام ـ، جعفر سبحانی، ص ۲۱۹.
http://askdin.com/comment/1036383#comment-1036383