پرسش:
آِیا درست هست که انسان نگاه منفعت طلبانه در هنگام خداشناسی داشته باشد؟ اصلا چرا انسان باید به دنبال منفعت خودش باشد؟آِیا در مسیر حق بودن تعارضی با منفعت طلبی حداکثری ندارد؟ استاد پناهیان می گفتند: "بر خلاف دین هراسی هایی که می شود منفعت حداکثری انسان در دین است."
حتی شهادت به عنوان مظهر از خود گذشتگی یک نوع منفعت طلبی حد اکثری است چرا این گونه است؟
پاسخ:
از ویژگی های ذاتی انسان، حُبّ ذات، خودخواهی و خوددوستی است. این خصیصه، او را به سوی جلب منفعت شخصی و نیز دفع ضرر، سوق می دهد. و شاید منفعت طلبی، تنها (و لااقل قوی ترین) عاملی باشد که انسان ها را به سوی تلاش و کار، و کسب دانش و مهارت های زندگی کشانده، تحمّل رنج ها و مشقت ها را برایش معقول و موجّه جلوه می دهد.
متفکران اسلامی، یکی از انگیزه های خداشناسی را و بلکه عاملی که انسان را وامی دارد تا در مسیر خداشناسی و شناخت دین حق، قدم بردارد، منفعت طلبی می دانند و می گویند: چون انسان، تحت تأثیر این انگیزه قرار دارد، همین که احتمال دهد که دین بتواند کمکی به تأمین خواسته ها و منافع او بکند و جلوی زیان هایش را بگیرد، همین کافی است که او را به تلاش برای شناخت خدا وادارد (1)
قرآن کریم نیز وجود این دو انگیزه را در انسان پذیرفته است و در حد وسیعی، از وجود آن دو برای پرورش و تربیت انسانی در سطوح مختلف، استفاده می کند (2) مثلاً در مواردی می فرماید: «اگر مردم بلاد، ایمان آورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان را بر آنها باز می کنیم»(3) و یا می فرماید: «برای انسان های متقی راه نجاتی فراهم می کند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد» (4)و در زمینه رنج گریزی، حکم زن و مرد زناکار را چنین بیان می کند که: «یکصد ضربه تازیانه بزنید و شما را رأفت و ترّحمی در دین خدا نگیرد و عده ای نیز نظاره گر تازیانه خوردن آنها باشند که در واقع، رنج آبروریزی را در پی دارد».(5)
خدای متعال در قرآن از این ویژگی انسان استفاده کاملی کرده و با بیان آیات بهشت و جهنم این حس منفعت طلبی او را تحریک کرده و او را به سوی کمال می کشاند دقیقا همان کاری که یک پدر دلسوز در قبال فرزند خردسال خود می کند و با وعده و وعید؛ تشویق و تنبیه، او رابه سوی پیشرفت سوق می دهد .
خدای تعالی خود، خالق انسان و حالات و روحیات و فطریات و غرائز اوست و بهتر از همه می داند که حب نفس در انسان عاملی موثر در سوق او به سوی کمال است شما انسانی را در نظر بگیرید که حب نفس نداشته باشد و منفعت طلب نباشد این انسان هیچ حرکتی نمی کند و از هیچ تهدید و تشویقی تاثیر نمی پذیرد.
کاری که دین می کند این است که ابعاد وجودی انسان را به او می شناساند و منفعت و ضرر و خسران های واقعی و تاثیر گذار در زندگی او را یاد آور می شود. دین با بیان این مطلب که زندگی انسان منحصر به دنیا و منافع مادی نیست منفعت اصلی و حقیقی را که همان تکامل روح و تعالی انسان و قرب او به کمال مطلق است را به او یاد آور می شود و کسی که ایمان آورد که همه چیز در سرای دیگری است طبق آن منفعت طلبی ذاتی اش سمت و سوی خود را در ان جهتی تنظیم می کند که دین از او خواسته است. که اوج آن شهادت در راه خداست.
خدای تعالی به این منفعت طلبی مقدس در قالب خرید و فروش های رایج مثال زده است که مومن دنیای خود را بهای به دست آوردن آخرت قرار می دهد و یک سود بزرگ به دست می آورد.
«إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُم بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» (6) ترجمه: در حقيقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهاى] اين كه بهشت براى آنان باشد خريده است همان كسانى كه در راه خدا مىجنگند و مىكشند و كشته مىشوند [اين] به عنوان وعده حقى در تورات و انجيل و قرآن بر عهده اوست و چه كسى از خدا به عهد خويش وفادارتر است پس به اين معامله اى كه با او كرده ايد شادمان باشيد و اين همان كاميابى بزرگ است.
اوج این مطلب در آیه زیر آمده است:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنجِيكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ * يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» (7)
ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده ايد آيا شما را بر تجارتى راه نمايم كه شما را از عذابى دردناك مى رهاند * به خدا و فرستاده او بگرويد و در راه خدا با مال و جانتان جهاد كنيد اين [گذشت و فداكارى] اگر بدانيد براى شما بهتر است * تا گناهانتان را بر شما ببخشايد و شما را در باغ‌هايى كه از زير [درختان] آن جويبارها روان است و [در] سراهايى خوش در بهشت‌هاى هميشگى درآورد اين [خود] كاميابى بزرگ است.
این نوع منفعت طلبی نه تنها اشکالی ندارد بلکه پایه و سنگ بنای ترقی و تعالی و رسیدن به کمالات انسانی است و اگر نباشد هیچ حرکتی در وجود انسان شکل نخواهد پذیرفت.
پی نوشت ها:
1- آموزش عقاید، محمدتقی مصباح یزدی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ج 1، 1361، چهارم، ص 37 .
2- اخلاق در قرآن، محمدتقی مصباح یزدی، قم: مؤسسه آموزشی امام خمینی(ره)، ج 1، 1377، سوم، ص 293.
3- سوره اعراف، آیه 96 .
4- سوره طلاق، آیه 2 ـ 3 .
5- سوره نور، آیه 2 .
6- التوبه، 111 .
7- الصف، 10 تا 12.