پرسش:
با توجه به خصوصیات مردم کوفه در زمان حضرت علی (علیه السلام) چرا امام حسین (علیه السلام) دعوت آنان را پذیرفت؟ چرا به سمت یمن یا شهر دیگری هجرت نکرد؟
پاسخ:
حرکت امام حسین (علیه السلام) به سوی شهر کوفه بر اساس محاسبات سیاسی و نظامی، امری حساب شده، صحیح و دقیق به نظر میرسید.
اکنون مناسب است که بررسی کنیم که چرا امام شهرهای دیگر را انتخاب نکرد در حالی که میتوانست به شهرهای دیگر برود. در آن روزگار چند شهر از لحاظ استراتژی مورد اهمیت بود مانند: مدینه، مکه، کوفه، بصره، شام و یمن. امام حسین (علیه السلام) مدینه را نمیتوانست برای ماندن انتخاب نماید. زیرا والی مدینه خواهان بیعت امام با یزید بود و در صورت عدم بیعت امام، طبق دستور یزید باید امام را میکشت. به همین علت امام مدینه را ترک کرده و راهی مکه شد. نکته مهم اینکه مردم مدینه عافیت طلب بودند و مرد میدان رزم و مبارزه نبودند همانطور که حضرت علی (علیه السلام) در این شهر به حکومت رسید اما مقر حکومت خود را از مدینه به سوی عراق و شهر کوفه انتقال داد. موید این مطلب جریان دفن بدن شریف امام حسن (علیه السلام) در مدینه است. وقتی بنی امیه مانع دفن بدن امام حسن (علیه السلام) شدند و نزاعی بین بنی هاشم و امویان شکل گرفت؛ امام حسین (علیه السلام) برای یاری بنی هاشم از اصحاب و انصار یاری نخواست بلکه حلف الفضول را برای کمک خطاب قرار داد.(1)
با اینکه انصار در عقبه ثانی وعده یاری پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم اسلام) او را دادند(2) اما آنقدر در یاری کردن اهل بیت (علیهم السلام) سستی و کوتاهی نموده بودند که امام حسین (علیه السلام) آنان را برای مقابله با بنی امیه به یاری نطلبید. پس مردم مدینه در صورتی که امام در همان شهر، دست به قیام میزد او را یاری نمیکردند. اگر آنها مرد عمل بودند باید از امام در برابر حاکم مدینه دفاع میکردند تا امام راهی مکه نگردد. در حالی که چنین نشد. حتی امام در نامه ای که به مردم مدینه از جمله محمد حنفیه نوشت از آنان برای قیام دعوت نمود اما پاسخی دریافت نکرد.(3) در نتیجه ماندن امام در مدینه ثمری نداشت. لاجرم باید مدینه را ترک میکرد.
اما چرا امام شهر مکه را برای ماندن انتخاب نکرد و راهی کوفه شد؟ امام در وهله اول که در مدینه جانش در خطر بود باید مکانی را انتخاب میکرد تا در امان باشد. بهترین مکان مکه بود زیرا حرم امن الهی است و ایام حج نزدیک بود و امام میتوانست روشنگری نموده و مردم را علیه حکومت یزید بشوراند ضمن اینکه مکه به مدینه نزدیکتر بود. چرا امام قیام خود را از مکه آغاز نکرد و در همان جا نماند و راهی کوفه شد؟ چند علت دارد اولا در همان مکه به دنبال ترور امام بودند و چند نفر به قصد همین کار عازم این ماموریت شده بودند لذا امام فرمود از مکه خارج میشوم تا خون من در آن نریزد و حرمت خانه خدا شکسته نشود.(4) از طرفی شهر مکه و اطراف آن از حضرت علی (علیه السلام) و فرزندانش دل خوشی نداشتند زیرا اجداد آنها توسط حضرت علی (علیه السلام) در جنگهای بین مسلمانان با مشرکین به دست حضرت علی (علیه السلام) کشته شده بودند لذا در یاری امام حسین (علیه السلام) شرکت نمیکردند. نمونه بارز آن عدم همراهی مردم مکه امام را در سفر به کوفه بود. امام به بصره هم نمیتوانست برود زیرا حاکم بصره عبیدالله ابن زیاد بود و او قطعا مانع حضور امام در این شهر میشد. دوم اینکه بصره غالبا شهر سنی نشین یا عثمانی مذهب بود و امام را در قیام همراهی نمیکرد(5) ضمن اینکه امام نامه ای به بصریان نوشت و آنها را به قیام دعوت کرد اما جز افراد بسیار اندک پاسخی بدان داده نشد.(6) بنابر این حرکت امام به سمت بصره هم ثمره ای نداشت.
شهر دیگر شام بود مسلم است که شام مهد امویان و محل حکومت یزید است و اگر امام به این شهر میرفت با پای خود به دام رفته بود. اما یمن چرا امام این شهر را انتخاب نکرد ؟ زیرا یمن به مدینه یا مکه دور بود و مردم این شهر از امام دعوت نکرده بودند. از طرفی مشخص نبود که چه تعداد شیعه در یاری امام در این شهر وجود دارد و چند نفر از آنان حضرت را یاری میکنند. بنابراین یمن، مدینه، بصره، شام و مکه برای قیام امام مناسب نبود. تنها جایی که برای امام باقی میماند شهر کوفه در عراق بود. اکنون باید به این سوال پاسخ داد که چرا امام حسین (علیه السلام) شهر کوفه را برای قیام انتخاب نمود. اولا شهر کوفه شهر نظامی بود و امام حسین (علیه السلام) بر نیروی نظامی این شهر میتوانست حساب کند خصوصا که در زمان حضرت علی (علیه السلام) در جمل، صفین و نهروان حضرت را یاری داده بودند. دوما کوفه شهری بود که نسبت به شهر های دیگر، شیعیان بیشتری در آن وجود داشتند و آنها پیرو اهل بیت (علیهم السلام) بودند لذا برای امام تشکیل حکومت در این شهر آسانتر بود تا شهرهای دیگر. سوما مردم کوفه انگیزه خوبی برای استقرار حکومت در شهر خود را داشتند. زیرا بعد از صلح امام حسن (علیه السلام) و انتقال حکومت از کوفه به شام، دیگر کوفه آن موقعیت اجتماعی و سیاسی را از دست داد. لذا اگر امام حسین (علیه السلام) به این شهر برود این موقعیت دوباره زنده خواهد شد. رابعا در مدت زمانی که امام در مکه به سر میبرد؛ مردم کوفه نامه های فراوانی برای امام نوشته و ایشان را به شهر کوفه برای حکومت و رهبری دعوت نمودند(7) امام هم برای تایید حرف آنان، مسلم بن عقیل را به این شهر فرستاد تا صحت سخن آنان مشخص گردد(8) مسلم در طول 35 روز توانست 18 هزار نفر(9) و یا 30 هزار نفر(10) را به بیعت با امام فراخواند پس از آن به امام نامه نوشت که کوفه آماده یاری شماست و امام پس از اینکه نامه مسلم را دریافت نمود به سمت کوفه راه افتاد. پنجم اینکه کوفه والی و کارگزاری مانند عبیدالله که دشمن اهل بیت بود نداشت و عدم حضور چنین مزاحمی برای امام حسین (علیه السلام) زمینه حکومت را فراهم میکرد. ششم اینکه کوفه با حکومت بنی امیه میانه خوبی نداشت و با آن دشمنی داشت و این انگیزه ای بود برای دعوت از امام و لذا امام هم در تشکیل حکومت در این شهر با مشکلی مواجه نبود. هفتم اینکه موقعیت جغرافیایی شهر کوفه برای امام مناسب بود. این شهر در مرکز جهان اسلام قرار داشت و برای سیطره بر قلمرو جهان اسلام موقعیت مناسبی داشت.
به هر حال این دلائل باعث شد امام شهرهای دیگر جامعه اسلامی را رها کرده و طبق دعوت مردم کوفه و تشیع کوفیان این شهر را انتخاب کرده و راهی کوفه شود.
پی نوشت:
- ابن عساکر، ترجمة الامام الحسن (علیه السلام)، چاپ محمد باقر محمودی، 1400ق، بیروت، ج1، ص222
- ابن هشام، السیرة النبویه، تحقیق، السقا، مصطفی، الأبیاری، ابراهیم، شلبی، عبد الحفیظ، دار المعرفة، بی‌تا، بیروت، ج 1 ص 454
- خوارزمی، مقتل الحسین، انوار الهدی، 1423ق، قم، ج 1 ص 273
- ابن اعثم الفتوح، دارالاضواء، 1411ق، بیروت، ج 5 ص 65
- مسعودی، مروج الذهب، ترجمه، ابوالقاسم پاینده، علمی فرهنگی، 1374ش، تهران، ج 2 ص 596
- طبری، تاریخ الامم و الملوک، دارالتراث، 1387ق، بیروت، ج 5 ص 357
- همان، ج 5، ص 352-353
- همان، ج 5، ص 353
- ابو حنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، مطبعه السعاده، 1330ق، مصر، ص 235
- ابن قتیبة الدینوری، عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، تحقیق: علی شیری، انتشارات شریف الرضی، 1413ق، قم، ج 2 ص8
- http://askdin.com/comment/1032740#comment-1032740