پرسش: با توجه به اینکه تکامل در پرتو عملکرد انسان ایجاد میشه و در برزخ امکان عمل از انسان سلب میشه، آیا در برزخ شرایط تکامل انسانها فراهم است.
پاسخ:
سوالی که مطرح کردید در حقیقت دو قسمت داره:
نخست. آیا در برزخ تکامل وجود داره؟
دوم. وضعیت کسانی که با مرگ غیر طبیعی از دنیا رفته چیست؟
سوم. اگر چنین افرادی تکامل نیابند، این با عدالت خداوند سازگار هست.
اما سوال نخست. تکامل در برزخ
تکامل به دو صورت امکان دارد: تکامل علمی و تکامل عملی.
تکامل عملی عبارت است از تکاملی که از طریق عملکرد انسان و انجام اعمال حسنه برای روح انسان ایجاد میشود. تکامل علمی نیز عبارت است از تکامل و شدت وجودی و معنویتی که از طریق کسب معلومات و معرفتهایی خاص برای انسان ایجاد میشود و سعه وجودی او را بیشتر میکند.
در مورد تکامل عملی در برزخ، آن قسم از تکاملی که مستقیما ناشی از اعمال خود انسان باشد، این قسم از تکامل در برزخ ممتنع است. چرا که بعد از انتقال انسان از دار دنیا و مرگ او، پرونده اعمال مستقیم او بسته میشود و انسان دیگر نمیتواند از طریق انجام اعمال عبادی و حسنه، برای خود کمال کسب کند. دسته دیگری از کمال بخشی عملی وجود دارد که غیر مستقیم شمرده شده است. این دسته از اعمال، به نام صدقه جاریه نامیده میشود. کارهای خیری که انسان انجام میدهد و اثر آن بعد از مرگش نیز برایش باقی میماند. مثلا وقف از جمله این اعمال است. تکامل عملی ای که از این طریق برای انسان ایجاد میشود، بعد از مرگش نیز به او میرسد و بدین جهت، باعث کمال بیشترش میشود.
اما تکامل علمی در برزخ امکان دارد. انسان میتواند از طریق معارفی که در برزخ برایش ایجاد و حاصل میشود به کمال برسد. این تکامل در کلمات علما به از این تکامل تعبیر به القای حجب یا ازدیاد حب و تعبیراتی مشابه شده است. امام خمینی ترقی در عوالم برزخی و اخروی را از باب القای غرائب و حجب و کدورات و هیئت های ظلمانی دانسته اند که این ترقی از جنس حرکت در دنیا و دار استعداد و ماده نمی باشد.(1) علامه طباطبائی نیز تکامل برزخی را از باب ارتقای درجات حب مطرح نموده اند که بذر آن در حیات دنیوی کاشته شده است.(2) با ورود به عالم برزخ که دار تجرد است همه انسانها به معرفت بالاتری می رسند و حقایق را به علم حضوری می یابند. در موقع ورود از عالم برزخ به آخرت نیز یک نوع تکامل علمی و وجودی قهری حاصل می شود. لذا حتی کفار هم در برزخ و آخرت در مورد وجود خدا و بهشت و جهنم و حساب و ... به یقین می رسند؛ واین یقین است که مایه عذاب آنهاست .چون بعد از رسیدن به این یقین می فهمند که چه زیان بزرگی کرده اند.این ترقی اگر با اختیاربود عین لذت بود اما برای کفار عین عذاب است . اینها در دنیا مثل کسی بودند که اعضای بدنش بریده شده ولی بخاطر بیهوشی ،عذاب آن را حس نمی کند ، آنگاه که وارد برزخ شدند از آن بیهوشی که نوعی نقص است بیدار می شوند وعذاب را لمس می کنند.
در روایتی از امام کاظم(علیه السلام) به این نحوه تکامل در برزخ اشاره شده است:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ حَفْصٍ قَالَ: سَمِعْتُ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ لِرَجُلٍ أَ تُحِبُّ الْبَقَاءَ فِي الدُّنْيَا فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ وَ لِمَ قَالَ لِقِرَاءَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَسَكَتَ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ بَعْدَ سَاعَةٍ يَا حَفْصُ مَنْ مَاتَ مِنْ أَوْلِيَائِنَا وَ شِيعَتِنَا وَ لَمْ يُحْسِنِ الْقُرْآنَ عُلِّمَ فِي قَبْرِهِ لِيَرْفَعَ اللَّهُ بِهِ مِنْ دَرَجَتِهِ فَإِنَّ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ عَلَى قَدْرِ آيَاتِ الْقُرْآنِ يُقَالُ لَهُ اقْرَأْ وَ ارْقَ فَيَقْرَأُ ثُمَّ يَرْقَى قَالَ حَفْصٌ فَمَا رَأَيْتُ أَحَداً أَشَدَّ خَوْفاً عَلَى نَفْسِهِ مِنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع وَ لَا أَرْجَى النَّاسِ مِنْهُ وَ كَانَتْ قِرَاءَتُهُ حُزْناً فَإِذَا قَرَأَ فَكَأَنَّهُ يُخَاطِبُ إِنْسَاناً.
حفص یکی از اصحاب امام هفتم (ع)می فرماید: شنیدم امام موسی بن جعفر(ع) از مردی پرسیدند: « آیا دوست داری همیشه در دنیا باشی؟» گفت: بلی. امام پرسیدند: « برای چه؟» گفت: برای این که سوره قل هوالله احد را قرائت کنم پس امام ساکت شدند و بعد از دقایقی فرمودند ای حفص هر که از دوستان و شیعیان ما بمیرد در حالی که قرآن را خوب فرانگرفته است در قبر(برزخ) به او تعلیم می شود تا خدا به آن طریق درجه اش را بالا ببرد همانا درجات بهشت به قدر آیات قرآن است. به او گفته می شود بخوان و بالا برو پس او می خواند و بالا می رود ...»(3)
در این روایت، به دو نکته اشاره شده است
نخست اینکه تکامل علمی در برزخ و قیامت امکان دارد.
دوم کسانی که به هر دلیلی نتوانسته اند این معرفت را در دنیا کسب کنند، بعد از مرگ به لطف الهی این کمال بخشی نصیب آنها میشود.
اما مطلب و سوال دوم: وضعیت کسانی که با مرگ غیر طبیعی از دنیا رفته چیست؟
چنین بندگانی، مستضعف فکری نامیده میشوند. مستضعف فکری به انسانهایی اطلاق میشود که بدون اینکه تقصیری داشته باشند از هدایت و کمال لایق محروم میشوند. در این مورد شایسته است بدین نکته توجه داشته باشیم که
اولا: خداوند عادل است و حق هیچ جانداری را پایمال نمیکند.
ثانیا: خداوند دارای فضل بی نهایت است و بندگانش را برای کمال آفریده است(حال، کمال هرچه میخواهد باشد)
بر این اساس، اگر بنده ای بدون اینکه تقصیری داشته باشد، بدون رسیدن به کمال لایق از دنیا برود و به خاطر عوامل غیر اختیاری توان رسیدن به کمال را از دست بدهد، خداوند عادل رحیم حتما زمینه ای را برای به کمال رسیدنش فراهم میکند. خداوند متعال برای بندگان مستضعف فکری اش برنامه‌ای در آخرت دارد. این برنامه یا از طریق آزمایشی در آخرت است. یا از طریق تکامل غیر اختیاری در آخرت است(که در روایت به بخشی از آن اشاره شد) مهم توجه به این نکته است که خداوند عادل است و دارای فضل و رحمت به بندگانش و بخل در ساحتش راه ندارد.
اما مسئله سوم: رابطه عدم تکامل این افراد با عدالت خداوند
بدین ترتیب، پاسخ سوال سوم نیز مشخص میشود. زیرا قرار بر این نیست که این موجودات کمال نیابند. بلکه کمال یافتن ایشان همانند استکمال بندگان دیگر در دنیا نیست. پس زمینه سوال منتفی میشود.
پی نوشتها:
1. خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، ص ۱۷۰- ۱۷۱، مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)؛ معاد از دیدگاه امام خمینی (تبیان آثار موضوعی) دفتر سی ام، ص ۳۷۱، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، ۱۳۷۸.
2. رخ شاد، محمد حسین، در محضر علامه طباطبائی، پرسشها و پاسخها، ص ۱۶۰، چاپ اول، آل علی علیه السلام، قم، 1381