پرسش:
در مورد سجده آخر زیارت عاشورا توضیح بفرمایید که چرا سجده می کنند؟
آیا درست است که در سجده زیارت عاشورا چون سر امام را از قفا بریدند، به همین خاطر سجده می کنیم؟
پاسخ:
خیر، چنین چیزی نیست. سجده زیارت عاشورا مانند سایر سجده ها و پیشانی بر خاک گذاشتن ها، برای ابراز کمال خضوع و خشوع در برابر خداوند متعال است؛ حالتی که امید استجابت دعا در آن حالت (سجده)، بیش از سایر حالات است.
لذا سجده کردن، کمال خضوع و خشوع در برابر خداوند متعال است و ما در زیارت عاشورا پس از سلام و درود بر اولیای الهی و پس ابراز ارادت و اعلان پیروی از ایشان و نیز ابراز تولّی و تبرّی و... سر به خاک گذاشته و با کمال خضوع در درگاه الهی دعا می کنیم و توفیق ثابت قدمی بر صراط و شفاعت امام حسین (علیه السلام) را مسئلت می کنیم.
«اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمْدَ الشَّاكِرِينَ لَكَ عَلَى مُصَابِهِمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى عَظِيمِ رَزِيَّتِي اللَّهُمَ ارْزُقْنِي شَفَاعَةَ الْحُسَيْنِ يَوْمَ الْوُرُودِ وَ ثَبِّتْ لِي قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَكَ مَعَ الْحُسَيْنِ وَ أَصْحَابِ الْحُسَيْنِ الَّذِينَ بَذَلُوا مُهَجَهُمْ دُونَ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلَام»؛ خدایا سپاس تو را، سپاس شکرگزارانِ از تو بر مصیبت زدگی آنان، خدای را سپاس بر بزرگی عزایم، خدایا شفاعت حسین را در روز ورود [به قیامت] نصیبم کن، و ثابت بدار قدم صدق مرا نزد خود به همراه حسین و یاران حسین، آنان که جانشان را در دفاع از حسین (درود بر او) بخشیدند.
پیشینه شکر بر مصیبت
اولیای الهی و خاصان درگاه حق، در هر حالی راضی و شاکر و در برابر اراده الهی، تسلیم هستند. آنان می دانند همه چیز در این عالَم بر اساس مصلحت و حکمت است و هیچ چیزی بدون مشیت و اراده الهی محقق نمی شود. لذا در هر واقعه ای ـ ولو به ظاهر مصیبت و سختی ـ جنبه ملکوتی آن را نیز می بینند و لذا در هر حال، شاکر و راضی هستند؛ این مقام والای تسلیم و رضا است.
با توجه به موارد ذیل، روشن می شود اولیای الهی و مقربان درگاه حق، مقامشان مقام تسلیم و رضاست:
عادت رسول خدا (صلی الله علیه و آله)
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا وَرَدَ عَلَيْهِ أَمْرٌ يَسُرُّهُ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى هَذِهِ النِّعْمَةِ وَ إِذَا وَرَدَ عَلَيْهِ أَمْرٌ يَغْتَمُّ بِهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِ حَالٍ»؛ امام صادق (عليه السلام) می فرمایند: عادت رسول خدا (صلى الله عليه و آله) اين بود كه چون امرى بر او وارد مى شد كه او را شاد و خوشحال مى ساخت، مى فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلى هذِهِ النِّعْمَةِ»(حمد و ستايش براى خدا است، به ازاى اين نعمت)؛ و چون امرى بر او وارد مى شد كه او را غمگين مى ساخت، مى فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلى كُلِ حالٍ»(حمد و ستایش براى خدا است بر هر حال).(1)
دعای بعد از نماز روز عید قربان
«اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلَى الْبَأْسَاءِ وَ لَكَ الْحَمْدُ عَلَى الضَّرَّاءِ حَمْداً يُوَافِي نِعَمَكَ»؛ پروردگارا! تو را در آسایش و راحتی و در سختی و مشکلات، حمد و ستایش می کنم، حمد و ستایشی به اندازه نعمت هایت.(2)
بخشی از دعای نور
«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هُوَ بِالْعِزِّ مَذْكُورٌ وَ بِالْفَخْرِ مَشْهُورٌ وَ عَلَى الضَّرَّاءِ وَ السَّرَّاءِ مَشْكُورٌ»؛ سپاس خدای را که به عزت یاد شود و به عظمت مشهور است و بر شادی و بدحالی سپاس گزاری شود.(3)
پیامبر (صلی الله علیه و آله) در خطبه روز غدیر
«أَحْمَدُهُ عَلَى السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الشِدَّةِ وَ الرَّخَاءِ»؛ خداوند متعال را در شادی و غم و در سختی و آسانی، حمد و ستایش می کنم.(4)
امام حسین (علیه السلام) در شب عاشورا
«أُثْنِي عَلَى اللَّهِ أَحْسَنَ الثَّنَاءِ وَ أَحْمَدُهُ عَلَى السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَحْمَدُكَ عَلَى أَنْ أَكْرَمْتَنَا بِالنُّبُوَّةِ وَ عَلَّمْتَنَا الْقُرْآنَ وَ فَقَّهْتَنَا فِي الدِّينِ وَ جَعَلْتَ لَنَا أَسْمَاعاً وَ أَبْصَاراً وَ أَفْئِدَةً فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاكِرِينَ»؛ ستايش مى كنم به بهترين ستايش خدايى را كه برتر و بلند مرتبه است و در راحتى و سختى او را سپاس مى گويم. خدايا تو را سپاس مى گويم از آن كه ما را با نبوت [فرستادن پيامبرت] گرامى داشته اى و قرآن را به ما آموختى و ما را در دين فقيه و دانا نموده اى و گوش ها و چشم ها و قلب ها را براى ما قرار داده و ما را از مشركين قرار نداده اى.(5)
اصحاب امام حسین (علیه السلام) در شب عاشورا
شب عاشورا وقتی امام حسین (علیه السلام) به اصحابشان می فرمایند: فردا من کشته می شوم و شما هم کشته می شوید و حتی یک نفرتان هم زنده نمی ماند؛ اصحاب عرض می کنند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَكْرَمَنَا بِنُصْرَتِكَ وَ شَرَّفَنَا بِالْقَتْلِ مَعَكَ...»؛ خدا را سپاس که با یاری و نصرت تو، به ما کرامت، و با کشته شدن همراه تو، به ما شرافت و بزرگی داد...؛ سپس امام برای ایشان دعای خیر می کنند.(6)
سرانجام مقام رضا و تسلیم
«يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلي في عِبادي وَ ادْخُلي جَنَّتي»؛ اى جان آرام گرفته (جانى كه در سايه كمال تقوا به مرتبه اى رسيده كه هواها و شياطين توان انحرافش را ندارند)، به سوى پروردگار خويش بازگرد در حالى كه تو از او خشنود و او از تو خشنود است. پس در ميان بندگان من درآى و در بهشت من داخل شو.(7)
حمد و سپاس در سجده زیارت عاشورا
«اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمْدَ الشَّاكِرِينَ لَكَ عَلَى مُصَابِهِمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى عَظِيمِ رَزِيَّتِي»؛ خدایا سپاس تو را، سپاس شکرگزارانِ از تو بر مصیبت زدگی آنان، خدای را سپاس بر بزرگی عزایم.
چند نکته توضیحی
1. بلا و مصیبت، گرچه در ظاهر، ناخوشایند وناپسند است ولی از جهت ملکوتی، برای اولیای الهی و برای کسانی که صبر و شکیبایی داشته باشند، موجب ارتقای درجه و نشانه تقرب به خداوند متعال است.
2. مقام اولیای الهی، مقام رضاست یعنی در همه حال، راضی به قضای الهی و صابر و شاكر است؛ ما با قرائت اين فقره در اين دعا می خواهيم همراه با آنان كه به مقام رضا رسيده اند اين مقام را طلب كنيم و خود را به مقام ايشان برسانيم.
3. قرار است با خواندن این دعا و ذکر سجده، یاد بگیریم به خدا اعتراض نکنیم و در مقابل سخت ترین مصائب و دردها، صبور بوده و خدا را حمد و ستایش کنیم.
4. می خواهیم مصيبت آنان را مصيبت خود ديده و خداوند را بر اين مصيبت شكر كنيم، همانند خود آن ها که اين مصيبت را نعمت ديده و خدا را سپاسگزاری كردند.
5. می خواهیم بگوییم خدایا پناهگاهی به غیر از تو نداریم، لذا در این مصیبی که به آن ها رسیده و رنجی و غمی که به خاطر آن به ما رسیده است، به تو پناه می آوریم و تو را سپاس می گوییم چنانچه آنان تو را سپاس گفتند، و درخواست می کنیم تاب تحمل این مصیبت را به ما عطا فرمایی.
6. این اصلا معنایش راضی به ظلم و جنایت عاملان واقعه عاشورا نیست، بلکه همراهی با اولیای الهی و همانند آن ها، پناه بردن به خداوند و تسلیم و رضای در درگاه الهی است.
7. خدای را شکر می کنیم که در این واقعه جانسوز و عظیم، به همان هدفش که بیداری انسان از خواب غفلت و نیز حفظ دین الهی بود، رسید.
8. همه این حفظ دین و این هدایت گری ها و بیدارکردن ها همه از خداوند متعال و از لطف اوست؛ لذا ما نیز همانند امام و یارانش راضی به رضای اوییم و تسلیم فرمان او، در هر حال (خوشی و ناخوشی و آسایش و سختی) ستایش کننده خداوند و شکرگزار او هستیم.
9. خلاصه:
شکر و سپاس ما، نه بر بلایی است که بر امام و یارانشان وارد شده بلکه:
تحقق یافتن هدفی است که آنان بدان سبب حرکت و قیام کرده اند
بر زنده ماندن راهشان، یادشان و آرمان شان است
یاد بگیریم که به خداوند اعتراض نکرده و در هر حال، راضی به رضای او باشیم، زیرا همه بر اساس حکمت و مصلحت است
مصیبت آن ها مصیبت ما هم هست لذا یاد بگیریم همانند آنان که دارای مقان تسلیم و رضا هستند و خدا را حمد و ثنا می کنند، ما نیز در هر حال، ستایش کننده خدا باشیم.
پی نوشت ها:
1. کلینی، الكافي، محقق/مصحح: غفاری و آخوندی، انتشارات دارالکتب اسلامیه ـ تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 97، ح 19.
2. ابن طاووس، إقبال الأعمال(ط- القديمة)، ناشر: دار الكتب الإسلاميه ـ تهران، 1409ق، چاپ دوم، ج 1، ص 434.
3. كفعمى، المصباح للكفعمي(جنة الأمان الواقية)، ناشر: دار الرضي(زاهدي) ـ قم، چاپ 1405ق، چاپ دوم، ص 85.
4. طبرسى، الإحتجاج على أهل اللجاج، محقق/مصحح: خرسان، ناشر: نشر مرتضى ـ مشهد، 1403 ق، چاپ: اول، ج 1، ص 58.
5. ابو مخنف كوفى، وقعة الطفّ، محقق/مصحح: يوسفى غروى، ناشر: جامعه مدرسين ـ قم، 1417ق، چاپ سوم، ص 197؛ مفيد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، محقق/مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام)، ناشر: كنگره شيخ مفيد ـ قم، 1413ق، چاپ اول، ج 2، ص 91؛ طبرسى، إعلام الورى بأعلام الهدى(ط- القديمة)، ناشر: اسلاميه ـ تهران، چاپ 1390ق، چاپ سوم، ص 238.
6. خصيبى، الهداية الكبرى، ناشر: البلاغ ـ بيروت، 1419ق، بی نوبت چاپ، ص 204.
7. فجر: 89/ 27 – 30.