ابهامات و مشکلات حدیث جنود عقل و جهل

سؤال:‌
برخی ابهامات و مشکلات حدیث جنود عقل و جهل چگونه پاسخ می‌یابند؟
الف- در متن حدیث تعداد هر یک از جنود عقل و جهل، به هفتاد و پنج عدد مقید شده است در حالی که با شمارش آنها، تعدادشان بیشتر از این مقدار است. (فَأعْطاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعينَ جُنْدا)[1]

ب- عنوان «جهل» دو بار تکرار شده است (یک بار آنجا که «شر» را به عنوان وزیر جهل معرفی کرده و یک بار در مقابل «علم»). همچنین چگونه ممکن است «جهل» در عین حال که فرمانده لشکر است، خودْ از لشکریان باشد.

ج- «طمع» در زمره لشکر عقل ذکر گردیده است و حال آن که در احادیث از آن مذمت شده است (مانند:‌ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِنّ قُلُوبَ الْجُهّالِ تَسْتَفِزّهَا الْأَطْمَاعُ ...)

د- عنوان «حرص»‌ دوبار در میان جنود جهل تکرار شده است.

و- بر طبق مفاد این حدیث، خداوند جهل را خلق و سپس به آن دستور داده است ولی او تمرد نموده، به دستور خدا پشت کرده است و حال آن که «جهل» امری عدمی است –به معنای فقدان علم-:

«پس از آن خلق فرمود جهل را از درياى شور تلخ تاريك؛ پس گفت به او: پشت كن، پشت نمود. پس از آن گفت به او: روى‏ آور، روى نياورد. فرمود به او: سركشى كردى پس دور نمود او را».[2]

 

پاسخ:
پاسخ از الف:
در این گونه موارد، ناسازگاری عدد و معدود گاهی از سوی راویان و ناسخان و گاه برخاسته از متن روایت است.

در نگاه نخست، فرض بر آن است که ناسازگاری در جهت افزونی و یا کاستی از سوی راوی صورت پذیرفته است که اگر راوی برای توضیح مطلبی، مصداقی را به مصادیق امام علیه السلام، افزوده باشد، «درج» نامده مي‌شود –گمان می‌رود این مورد یکی از همین موارد است-. این آسیب، از سوی نسخه‌نویسان نیز محتمل است.

البته محتمل است راوی در بیان عدد ابتدای روایت، اشتباه کرده است.

احتمالات دیگری نیز در این جا وجود دارد؛ از جمله این که ذکر عدد در صدر روایت از سلیقه‌های راوی بوده و امام علیه السلام، در ابتدا، بدون ذکر عدد، تنها به بیان مصادیق پرداخته است.

احتمال دیگر آن که، راوی و ناسخ در افزایش مصادیق نقشی نداشته و حدیث به همین صورت کنونی از سوی امام علیه السلام صادر شده است. در اینجا می‌توان گفت هدف امام علیه السلام تجمیع برخی مصادیق بوده است. مثلا می‌توان در مورد حدیث فوق که مصادیق از عدد ذکر شده بیشتر اند، بگوییم که در آن از عطف تفسیر استفاده شده است.

گویی امام علیه السلام برای توضیح بیشتر یک مصداق، مصداق دیگری را که بیشتر به ذهن متبادر می‌شود، به آن عطف کرده است.

راه حل دیگر، عطف موارد افزوده شده بر عدد صدر روایت است؛ مثلا امام در ابتدا با بیان عدد هفتاد و پنج، به شمارش آنها پرداخته و در نهایت با یک واو، مصادیق دیگری را افزوده؛ اما به این معنا نیست که مصادیق اضافه شده، بر مصادیق شمرده شده، عطف شده باشد؛ بلکه به خاطر خصوصیتی آنها را مستقل از هفتاد و پنج مورد به حساب آورده است؛ و به عبارتی، این موارد اضافی را بر عدد اصلی صدر روایت افزوده است.

احتمال دیگر آن که مصادیق کلی بیان شده از سوی امام علیه السلام دارای مصادیق جزئی‌تر هم بوده باشد و امام با تجزیه همان مصداق به زیر مجموعه‌های آن هم اشاره کرده است در حالی که مراد اصلی‌شان، همان مصداق، بدون تجزیه زیر مجموعه‌های آن است.

آخرین احتمال آن که، برخی بر این باورند که عدد، دارای مفهوم نیست؛ به عبارتی، عدد بیان‌گر حصر نیست و گوینده می‌تواند در ابتدا عددی را به عنوان تعداد خصایص بگوید، ولی هنگامی که مصادیق آن را می‌شمرد، علاوه بر آن تعداد، عناوین دیگری را نیز ذکر کند.[3]

پاسخی که حضرت امام در کتاب شرح جنود عقل و جهل داده است تقویت‌کننده‌ی دو احتمال اخیر است:
«تحديد جنود عقل و جهل را به اين عدد خاصّ، از قبيل تحديد به كليّات و مهمّات است، نه آن كه جنود آنها به طريق بسط و تفصيل، عبارت از همين هفتاد و پنج جند باشد و لهذا در مقام تفصيل و تعديد، بيشتر از هفتاد و پنج تعديد شده است، گرچه مى‏توان بعض از جنود را به بعض ديگر بر گرداند تا عدد به هفتاد و پنج بر گردد ولى از ملاحظه آنچه گفته شد، محتاج به اين تكلّف و زحمت نيست، مثلا خير - كه وزير عقل است - و شرّ - كه وزير جهل است - از امّهات فضايل و رذايل هستند كه جميع آنها برگشت به اين دو كنند، مع ذلك در حديث شريف، از جنود شمرده شده در مقابل ساير جنود، و همين طور عدل و جور را، كه از جنود شمرده ‏اند، از امّهات هستند كه بسيارى از جنود در تحت آن دو ملكه هستند. و بسيارى از جنود نيز شمرده نشده...».[4]

پاسخ از ب:
«جهل» یک بار به عنوان فرمانده لشکر و بار دیگر در نقش یکی از سربازان در مقابل علم ذکر گردیده، که طبیعتا در هر دو مورد، دارای دو بار معنایی خواهد بود؛ آنجا که فرمانده است، در مقابل «عقل» و آنجا که سرباز است در مقابل «علم» برشمرده شده است. از این رو، روشن است جهلی که در مقابل عقل است به معنای نادانی نیست در حالیکه جهل در مقابل علم، به معنای نادانی است.

پاسخ از ج:
این که برخی عناوین، دوبار ذکر شده است نشان از آن است که این کلمات از مقوله مشترک لفظی بوده، در عین یکسان بودن عنوان، دارای دو بار معنایی یا دو سطح از معنا می‌باشند. مثلا «حرص» یک بار در مقابل «توکل» آورده شده و یک بار در مقابل «قنوع»‌ آورده شده است و به قرینه‌ی مقابل‌های آن، دارای دو سطح از معنا می‌باشد.
«حرص» در لغت به معنای «علاقه‌ شدید» و یا افراط در خواستن‌ است؛[5]

حال بسته به تفاوت در متعلَّق آن، متفاوت خواهد بود. گاهی، متعلق حرص، دنیای مذموم است؛ گاهی متعلق آن امور مباح و ممدوحی از قبیل علم و دانش است. حتی در قرآن، حرص به نبی مکرم صلی الله علیه و آله نسبت داده شده است آنجا که فرمود: «إِنْ‏ تَحْرِصْ‏ عَلى‏ هُداهُم‏».[6]

پس اگر چه «حرص» در حدیث جنود عقل و جهل، دوبار ذکر شده است اما به یک معنا نیست بلکه در هر مورد، نقطه مقابلِ معنای «قنوع» و «توکل»‌ است.

پاسخ از د:
«طمع» در کتاب لسان العرب به «ضد الیأس» معنا شده است و در کتاب العین به «حریص» معنا شده است و در قاموس قرآن به معنای «علاقه‌ی نفس به نفع مظنون –امر غیر قطعی‌ایی که هنوز تحقق آن مسجّل نشده-»آمده است.[7]

از آنجا که غالبا طمع از خاستگاه هوی و هوس بر می‌خیزد، در برخی احادیث مذمت شده است ولی این کلیت نداشته، می‌توان به حسب نزاهت و پیراستگیِ‌ متعلق آن از پستی‌ها و دنائت‌ها، آن را در زمره لشکریان عقل برشمرد؛ مثل آن جا که به رحمت خدا طمع ورزی شود.

پس «طمع» نیز مانند «حرص» دارای سطوح متفاوتی از معناست.

پاسخ از و:
جهل در این جا به معنای فقدان علم نیست تا این اشکال پیش آید بلکه جهل در اینجا امری وجودی است. امام خمینی در تبیین «جهل» بیان می‌دارد که:

«بدان كه عقل و جهلى را كه در محضر مواليان مورد بحث بود، به حسب ظاهر، عقل و جهلى است كه در انسان است كه آن قوه عاقله، يعنى قوه روحانيه‏‌اى است كه به حسب ذات، مجرّد و به حسب فطرت، مايل به خيرات و كمالات و داعى به عدل و احسان است، و در مقابل آن، قوه واهمه است كه فطرتاً، تا در تحت نظام عقلى نيامده و مسخَّر در ظلِّ كبرياىِ نفس مجرد نشده، مايل به دنيا- كه شجره خبيثه و اصل اصول شرور است- مى‏باشد

اما عقلى كه در لسان شريف حضرت صادق [عليه السلام‏] از آن اسم برده شده- به مناسبت خصايصى كه براى او ذكر شده از قبيل اين كه اوّل خلق از روحانيين است- عقل كلى عالم كبير است كه باطن و سرّ و حقيقت عقول جزئيه است. و به فهم آن حقيقت، آنچه مورد نظر آنان بوده نيز معلوم شود و آن جوهرى است‏ نورانى مجرد از علايق جسمانى، و اوّل مخلوق از روحانيين است و تعيُّنِ اوّلِ فيض مقدس و مشيّت مطلقه است»[8]

به قرینه سخن فوق، جهلی که فرمانده لشکر است همان «وهم کل» واقع در انسان کبیر -نه انسان صغیرـ است که به حسب فطرت و جبلّت مایل به فساد و شرور و دعوت کننده به خطاهاست.

چنین جهلی، حقیقت ابلیس است که سایر شیاطین از مظاهر او می‌باشند.

بر این مبنا،‌ چنین موجودی، اگر چه دارای ویژگی تجردی است اما تجرد عقلانیِ جهل، دارای تجرد برزخی ظلمانی است.

بنابراین، جهلی که در مقابل عقل است امر عدمی نیست بلکه دارای ویژگی وجودی است.

این در حالی است که جهل در مقابل علم –که از سربازان جهل شمرده شده- به معنای نادانی است.


منابع
[1]. کلینی، محمد بن یعقوب، تصحیح دارالحدیث، قم: دارالحدیث، ۱۴۲۹ق، چ اول، ج۱، ص ۴۳.

[2]. امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ ش، چ هفتم، ص ۱۹.

[3]. عظیما، ادریس و غلامعلی، احمد، مجله علوم حدیث: ناسازگاری عدد و معدود در روایات با تأکید بر روایت مکرم اخلاق انبیاء، بهار ۹۶، ش ۸۳، ص ۲۸ و ۲۹.

[4]. امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ ش، چ هفتم، ص ۶۱ و ۶۲.

[5]. مفردات الفاظ قرآن، ص ۲۲۷ – ۲۲۸؛ قاموس قرآن، ج۲، ص ۱۱۹؛ لسان العرب، ج۷، ص ۱۱.

[6]. نحل: ۳۷.

[7]. کتاب العین، ج۲، ص ۲۷؛ لسان العرب، ج ۸، ص ۲۳۹؛ قاموس قرآن، ج۴، ص ۲۳۸.

[8]. امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ ش، چ هفتم، ص ۲۱.



http://www.askdin.com/showthread.php?t=63728&p=1006029&viewfull=1#post10...