«صحیح بخاری»

سؤال:

کتاب«صحیح بخاری»از نظر تدوین و محتوا چگونه است؟

پاسخ:
هر چند مقایسه دو کتاب در دو مکتب شیعه و سنی از جهت متون اختصاصی اعتقادی و فقهی صحیح نبوده؛ اما از نظر اسلوب نگارش کتاب حدیثی به شکل اجمال می توان به برتری از نظر ساختار و برتری در نحوه ی اِسناد کتاب «کافی» بر «صحیح بخاری» اشاره نمود که ما به صورت اختصار بدان اشاره می نمائیم.

الف) نگاهی مختصر به صحیح بخاری
مهمترین و معتبرترین کتاب حدیثی اهل سنت کتاب «صحیح بخاری»، تألیف: «محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیرة بن بردزبه بخاری» (256_ 194هـ) است. بخاری این کتاب را در مدت شانزده سال تحقیق و سه بار آنرا تهذیب و تنقیح نموده است. ساختار کتاب صحیح بخاری مشتمل بر 97 کتاب و 3667باب بوده که کتابهای آن با کتاب «بدء الوحی» آغاز شده و به کتاب «التوحید» ختم می گردد.(1)

بر اساس گفتار بخاری وی این کتاب را در مسجد الحرام تصنیف نموده و قبل از نوشتن هر حدیث دو رکعت نماز خوانده و از خداوند طلب استخاره می نموده و پس از اطمینان از صحت روایت آن را در کتاب خود روایت نموده است و تراجم (عنوان هر باب) این کتاب را در روضه ی مطهر پیامبر (صلی الله علیه وآله) پاک نویس نموده است.(2)

هر باب عنوان ویژه‌ای دارد که گاه از یک کلمه و گاه از عبارتی کوتاه یا بلند تشکیل شده است. این عبارت گاه طَرَفی (3) از حدیثی در آن باب بوده و گاه مطلبی از محتوای روایات همان باب است. غالباً در جنب عناوین باب‌ها از آیات متناسب با روایات آن باب و نیز روایات نبوی – به شکل مرسل – و اقوال صحابه و تابعان استفاده است، لذا جایگاه موقوفات و مقطوعات در صحیح بخاری در این قسمت‌ کتاب بخاری است. همچنین در دل برخی از عناوین باب‌ها توضیحاتی از شخص بخاری دیده می‌شود که در ارتباط با فقه الحدیث یا علل الحدیث روایات آن باب است. در مورد تعداد روایات صحیح بخاری میان شارحین اختلاف نظر است. تعداد روایات این کتاب بر اساس شمارش ابن حجر عسقلانی، 7397 روایت بوده که این رقم با حذف مکررات آن به 2602 روایت تقلیل می یابد.(4)

انگیزه‌ی تألیف کتاب صحیح بخاری:
به گفته‌ی دانشمندان ؛صحیح بخاری نخستین کتابی است که به قصد فراهم آوردن روایات صحیح پیامبر(صلی الله علیه وآله) جمع آوری شده است. از آنجا که صحیح بخاری در وضعیت کنونی فاقد خطبه‌ی آغازین است سخن مستقیمی از بخاری درباره‌ی انگیزه‌ی وی از تألیف صحیح و معیارهای او در گزینش روایات وجود ندارد. اما «ابن حجر عسقلانی» انگیزه‌ی بخاری در تألیف صحیح را توصیه‌ی استاد او «اسحاق بن ابراهیم حنظلی» معروف به «ابن راهویه» می‌داند به این صورت که روزی در مجلس درس خطاب به شاگردان خود گفت: «لو جمعتم کتاباً مختصراً لصحیح سنة رسول الله». بخاری گوید: این سخن بر دل من تأثیر گذاشت؛ لذا به جمع و تنظیم جامع صحیح پرداختم.
همچنین «ابن حجر» در توضیح انگیزه‌ی بخاری نوشته است: «چون بخاری مصنفات و مسانید را ملاحظه کرد، پس از مدتی به این نتیجه رسید که احادیث صحیح و غیر صحیح در آن‌ها با یکدیگر مخلوط شده و در کنار هم قرار گرفته است – لذا تصمیم گرفت که از بین هزاران حدیث، احادیث صحیح را جدا سازد به طوری که برای کسی جای تردید باقی نگذارد».(5)

انتقادات به صحیح بخاری
هر چند این کتاب از سوی متاخرین اهل سنت تلقی به قبول شده است؛ بلکه گروهی در توصیف صحت همه ی مطالب آن به داستان سرایی روی آورده اند؛(6) اما بطلان و ضعف متن و اسانید این کتاب بر اهل فن پوشیده نیست. به عنوان نمونه «ذهلی» به واسطه ی اعتقاد به مسأله ی خلق قرآن، عدالت و عقیده ی بخاری را قبول نداشت و او را شخصی فاسد العقیده می دانست.(7)

«خطیب بغدادی» به نقل از «ابوزرعه ی رازی» «بخاری» و «مسلم» را افرادی معرفی نموده که قصد آنان از نوشتن کتابشان رونق بخشی به بازار خودشان بوده است.(8) و «ابن حجر عسقلانی» بیان نموده که به کمتر از هشتاد حدیث بخاری انتقاد و خورده گیری وجود دارد.(9) «رشید رضا» بعد از نقل کلام «ابن حجر» موارد انتقادی بر بخاری را از جهت سند و متن بیش از تعداد «ابن حجر» دانسته است.(10) «قاضی ابوبکر باقلانی» و «امام الحرمین جوینی» و «امام محمد غزالی» در صحت همه ی مطالب بخاری اشکال نموده اند،(11) و ابن همام بیان نموده ترتیبی که در صحت روایات بر اساس صحیحین بیان شده است صحیح نمی باشد.(12)

استاد محقق «حسین هرساوی» در کتاب «الامام البخاری و صحیحه الجامع» تعداد راویان ضعیف بخاری را تا 304 نفر با ذکر جارحین بیان داشته است.(13) و در فصل نهم به ذکر نام و اثر هفده نفر از بزرگان حدیث اهل سنت که علیه بخاری کتاب نوشته اند پرداخته است.(14) از نظر متن در بخاری روایاتی وارد شده است که این روایات در زمره ی اسرائیلیات بوده و برخی نیز مربوط به سیره عملی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) بوده که توسط حدیث سازان جعل شده است.(15)

از نظر اسلوب جمع و تدوین حدیث، رتبه ی کتاب بخاری پس از کتاب صحیح مسلم است؛ زیرا شیوه ی بخاری در کتابش به صورت ذکر حدیث با سند کامل و متن کامل نبوده؛ لذا تعداد روایات صحیح بخاری با بدون حذف مکررات آن 7397 بوده که این تعداد با حذف مکررات آن به 2602 روایت تقلیل می یابد که چنین تفاوت آشکاری بیانگر تقطیع و تکرار حدیث در ابواب مختلف صحیح بخاری است که چنین شیوه ای از ارزش کتاب می کاهد.

از آنجا که بر صحیح بخاری از جهات مختلف اشکال وارد بوده ما به همین میزان اقتصار می نمائیم.

پی نوشت:

1. برخی عناوین کتابهای وی عبارت است از: کتاب بدء الوحی؛‌کتاب الایمان؛ کتاب العلم؛‌کتاب الوضوء؛‌ کتاب الغسل؛ کتاب الحیض؛‌کتاب التیمم؛ کتاب الصلاة؛‌کتاب مواقیت الصلاة؛ ‌کتاب الاذان؛ کتاب الجمعه؛ کتاب صلاة االخوف؛....و آخرین کتابها عبارتند از: کتاب الاعتصام بالکتاب و السنة؛ ‌کتاب التوحید.
2. ابن حجر العسقلانی، مقدمه فتح الباری (هدی الساری)،‌ ج1، ص13، دار المعرفة، بيروت، 1379ق: «عن عبد القدوس بن همام قال شهدت عدة مشايخ يقولون حول البخاري تراجم جامعه يعني بيضها بين قبر النبي صلى الله عليه وسلم ومنبره وكان يصلي لكل ترجمة ركعتين».
3. طرف حدیث به قسمت نخست روایت که دلالت بر روایت دارد گفته می شود.
4. ر.ک: جوامع حدیثی اهل سنت، مجید معارف، ص77.
5. هدی الساری، ابن حجر، ص4.
6. ر.ک: محمد صادق نجمی، سیری در صحیحین،‌ص64-59، دفتر انتشارات اسلامی.
7. همان، ص67.
8. خطیب البغدادی، تاریخ بغداد، ج5، ص29، دار الكتب العلمية – بيروت.: «حَدَّثَنَا سَعِيد بْن عَمْرو البرذعي قَالَ: شهدت أَبَا زرعة- يَعْنِي الرَّازِيّ-، ذكر كتاب الصحيح الَّذِي ألفه مُسْلِم بْن الحجاج، ثم الْفَضْل الصائغ على مثاله، فَقَالَ لي أَبُو زرعة: هؤلاء قوم أرادوا التقدم قَبْلَ أوانه، فعملوا شيئا يتسوَّقون بِهِ، ألفوا كتابا لم يسبقوا إليه ليقيموا لأنفسهم رياسة قَبْلَ وقتها. وأتاه ذات يوم- وأنا شاهد- رجل بكتاب الصحيح من رواية مُسْلِم، فجعل ينظر فيه، فإذا حديث عَنْ أسباط بْن نصر فَقَالَ أَبُو زرعة: ما أبعد هَذَا من الصحيح، يدخل فِي كتابه أسباط بْن نصر!! ثم رأى فِي كتابه قطن بْن نسير فَقَالَ لي: وهذا أطم من الأول».
9. ابن حجر العسقلانی، مقدمه ی فتح الباری، ج1، ص12، دار المعرفة – بيروت: «فَإِن الْأَحَادِيث الَّتِي انتقدت عَلَيْهِمَا بلغت مِائَتي حَدِيث وَعشرَة أَحَادِيث كَمَا سَيَأْتِي ذكر ذَلِك مفصلا فِي فصل مُفْرد اخْتصَّ البُخَارِيّ مِنْهَا بِأَقَلّ من ثَمَانِينَ وَبَاقِي ذَلِك يخْتَص بِمُسلم».
10. ر.ک: محمد صادق نجمی، سیری در صحیحین، ص70، دفتر انتشارات اسلامی.
11. همان.
12. همان.
13. الشیخ حسین الهرساوی، الامام البخاری و صحیحه الجامع المختصر، ص510-365، انتشارات دلیل ما.
14. همان،‌ ص531-513. افرادی همچون: ابن ابی حاتم رازی؛ دارقطنی، خطیب بغدادی، باجی، جیانی، ابن خلفون، ابن رشید، هکاری، عراقی، ابوزرعه عراقی، سبط ابن العجمی، ‌و...
15. ر.ک: محمد صادق نجمی، سیری در صحیحین،قسمت ششم و هفتم.

http://www.askdin.com/showthread.php?t=63896&p=1001399&viewfull=1#post10...